Odkąd Chińska Republika Ludowa ogłosiła niepodległość w 1949 roku, jej relacje z Tajwanem, który utrzymuje, że jest prawdziwym kontynuatorem Republiki Chińskiej, są napięte. W tym konflikcie historyczno-prawnym obie strony składają roszczenia terytorialne, a także wzajemnie uznają siebie za jedynego prawowitego reprezentanta Chin. Konsekwencje tego konfliktu wykraczają jednak poza granice obu państw i mają wpływ na cały światowy układ sił oraz relacje międzynarodowe.

Chińska Republika Ludowa to państwo położone w Azji Wschodniej i Środkowej, zamieszkałe przez blisko 1,5 miliarda obywateli. To tzw. demokracja ludowa, gdzie jednak faktyczną i nieograniczoną władzę w pełni sprawuje jedna partia. To także kraj postrzegany na arenie międzynarodowej jako łamiący prawa człowieka, stosujący silną kontrolę i cenzurę oraz posługujący się powszechnie karą śmierci. Z drugiej zaś strony to druga co do wielkości gospodarka świata, potęga rozwijająca się dynamicznie, inwestująca w postęp i rozbudowę nowych technologii oraz branż uznawanych za perspektywiczne i ważne dla rozwoju świata. Po drugiej stronie konfliktu znajduje się Tajwan, górzysta wyspa o powierzchni ok. 40 tys. km², leżąca na Oceanie Spokojnym, oddzielona od ChRL Cieśniną Tajwańską, w najwęższym miejscu sięgającą zaledwie 130 km. Państwo Tajwan, inaczej Republika Chińska lub Chińskie Tajpej obejmuje również terytorium 85 mniejszych wysp skupionych w archipelag leżący zaledwie kilka kilometrów od ChRL. Kraj ten uznawany jest za demokratyczny, szanujący klasyczny trójpodział władzy i – co niezwykle ważne – państwo rozwinięte przemysłowo, określane mianem jednego z tzw. tygrysów azjatyckich. To także lider produkcji elektroniki i półprzewodników.

Co łączy Dawida z Goliatem, a właściwie co jest powodem sporów i silnych napięć pomiędzy nimi? Dlaczego Chińskiej Republice Ludowej tak bardzo zależy na zdobyciu kontroli nad tym niewielkim krajem? Czy wzrastające napięcie polityczne i militarne jest faktycznie zagrożeniem dla reszty świata? Chciałbym odpowiedzieć na te pytania, przyglądając się historii stosunków politycznych pomiędzy oboma krajami, jak również analizując znaczenie Tajwanu z perspektywy gospodarczej, geostrategicznej, ideologicznej oraz wojskowej.

Aby wyjaśnić historyczne podłoże konfliktu, należałoby przeanalizować, jak przez upływające stulecia wyspa Tajwan była obiektem zainteresowania kolejnych państw i panowanie nad nią przechodziło z rąk do rąk. Pierwsze wzmianki o jej istnieniu pochodzą z chińskich kronik i datowane są na III w. p.n.e. Prawdopodobnie już wówczas rozpoczęło się chińskie osadnictwo. Europejczycy dotarli na Tajwan znacznie później – pierwsi dopłynęli tam w 1590 r. Portugalczycy. Niewiele później, w 1624 r. pojawili się Holendrzy, wyparci przez Chińczyków z pobliskich Peskadorów. Wszyscy oni naturalnie zakładali swoje forty i wprowadzali nowe zasady funkcjonowania na wyspie. Oprócz polinezyjsko-malajskich Aborygenów, imigrantów z Chin i wyżej wymienionych Portugalczyków oraz Holendrów na Tajwanie próbowali osiedlić się także Hiszpanie, co jednak zostało skutecznie udaremnione przez Holendrów. W następnych latach Chińczycy odcisnęli na wyspie swoje piętno, kiedy to kolejni generałowie i ich wojska wkraczały na jej terytorium. Rozpoczęła się przy tym masowa imigracja Chińczyków z kontynentu, co wpłynęło znacząco na strukturę etniczną ludności wyspy.

W 1874 r. doszło do incydentu z udziałem rdzennych mieszkańców i w drodze odwetu Japończycy przejściowo zajęli wyspę. Kolejnym agresorem okazali się Francuzi, którzy już w 1884 usiłowali opanować Tajwan, jednak próba okazała się nieudana. Uważa się, że to właśnie wówczas Chińczycy docenili strategiczne znaczenie wyspy i rozpoczęli liczne inwestycje mające na celu jej wzmocnienie i rozwój. Przegrana wojna Chin z Japonią w 1895 r. oznaczała jednak utratę Tajwanu na rzecz zwycięzcy. Został on wcielony do japońskiego cesarstwa i stał się de facto kolonią Nipponu[1]. To nie spodobało się Chińczykom zamieszkującym wyspę, więc proklamowali w 1895 r. Demokratyczną Republikę Tajwanu. Dążenia niepodległościowe krwawo stłumiono, ale kolejne lata rządów japońskich wcale nie zmieniły agresywnej polityki wobec mieszkańców wyspy. Japończycy uczynili z nich ludzi drugiej kategorii, co miało się okazać silnym bodźcem do wytworzenia nie tylko wrogości wobec agresora, ale również poczucia odrębności narodowej mieszkańców wyspy. Jednocześnie nowa władza podejmowała działania militarno-infrastrukturalne wzmacniające swoją pozycję, szykując się do potencjalnej wojny, przy okazji inwestując w rozwój cennej prowincji[2].

Aby zrozumieć dalszy przebieg wydarzeń, trzeba przenieść się na kontynent, gdzie od 1931 r. trwa konflikt militarny między Japonią a Chinami (na początku o Mandżurię). W 1937 r. wybucha regularna wojna, która wyraźnie wskazuje na przewagę Japonii i oznacza okupację kolejnych terenów chińskich. To właśnie w tym okresie (1937) Chińska Partia Narodowa (Kuomintang) po raz drugi nawiązuje współpracę z Komunistyczną Partią Chin w celu utworzenia wspólnego bloku antyjapońskiego. Wspólny przeciwnik to jednak zbyt mało, aby zrezygnować z ambicji i walki o przejęcie władzy. Kruchy sojusz pęka w momencie, gdy Związek Radziecki wypowiada wojnę Japonii (9 sierpnia 1945 r.) i na teren północnych Chin wkracza Armia Czerwona. Współpraca Kuomintangu i Komunistycznej Partii Chin rozpada się dość szybko i w 1946 r. rozpoczyna się wojna domowa. W tym okresie ma też miejsce ważne wydarzenie z punktu widzenia Tajwanu, bo rok 1945 oznacza  wprowadzenie w życie postanowień konferencji kairskiej (1943), a więc przywrócenie Tajwanu Chinom.

Wracając do sytuacji na kontynencie, należy wspomnieć, że chińscy komuniści od razu otrzymują pomoc ze strony Związku Radzieckiego, natomiast narodowcy pozostają osamotnieni, a właściwie opuszczeni przez Stany Zjednoczone. Czang Kaj-szek (lider Kuomintangu) traci popularność oraz poparcie społeczne na rzecz komunistów i Mao Zedonga. Wprawdzie w 1947 r. uchwala się nową konstytucję, a Czang zostaje wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na prezydenta, to jednak na taki rozwój wypadków nie ma zgody komunistów. W 1948 r. rozpoczynają oni atak na wszystkich frontach i nie są skłonni przyjąć dymisji prezydenta Czang Kai-szeka i oferty podjęcia rozmów pokojowych. W zamian wystosowują wrogie w swojej treści ultimatum, które oznacza bezwarunkową kapitulację narodowców i zdanie się na łaskę komunistów. Tak sformułowana „oferta” zostaje odrzucona przez Czanga. Niestety, wojska Kuomintangu nie są w stanie odpierać ataków przeważającej siły komunistów. Ostatecznie Czang Kai-szek zostaje zmuszony do ucieczki samolotem na Tajwan, gdzie już wcześniej ewakuuje się ok. 1,6 mln osób związanych z Kuomintangiem. 1 października 1949 r. w Pekinie Mao ogłasza publicznie powstanie nowego państwa – Chińskiej Republiki Ludowej[3]. To jednak nie koniec chińskiej wojny domowej, jak się powszechnie sądzi, ponieważ trwa ona jeszcze około pół roku, głównie ze względu na zacięte walki na wyspie Hainan. Koniec wojny to ostateczne wycofanie się armii Kuomintangu z archipelagu Zhousan i kilku mniejszych wysp na Tajwan w maju 1950 r.[4].

Po ucieczce na Tajwan Czang Kaj-szek ogłasza na wyspie stan wojenny, który obowiązuje przez kolejnych kilkadziesiąt lat. Ograniczone zostają prawa polityczne i obywatelskie, wszelkiego rodzaju miejscowe zasoby są przeznaczane na potrzeby militarne, cała gospodarka natomiast skoncentrowana i podporządkowana jest napiętej sytuacji międzynarodowej. Takie rządy nie zyskują poparcia wśród rdzennej ludności wyspy, chociaż usunięcie Japończyków i udana reforma rolna okazują się działaniami pochwalanymi przez autochtonów[5]. Militarnie sytuacja Kuomintangu jest dramatyczna. Wtedy z pomocą przychodzi przypadek, bo komunistyczna Korea Północna atakuje tereny Korei Południowej (1950). W tle rozgrywa się układanka zaplanowana przez Józefa Stalina, który celowo wikła Chiny i Mao w inwazję. Zaangażowanie chińskiej armii na tym kierunku wyraźnie osłabia jej siłę bojową wobec Tajwanu. Warto przy tym zaznaczyć, że gdyby nie pomoc ONZ (głównie amerykańska) dla Korei Południowej, jej zajęcie przez wojska Kim Ir Sena oraz Chińską Armię Ludowo-Wyzwoleńczą oznaczałoby wzmocnienie Chińskiej Republiki Ludowej w regionie i wizję szybkiego upadku Tajwanu[6].

Sytuacja tej małej wyspy jednak radykalnie ulega zmianie, ponieważ Amerykanie zaczynają dostrzegać jej istotne położenie. Utrata Tajwanu bardzo skomplikowałaby bezpieczeństwo ich transportów do Korei Południowej. Amerykańska VII Flota otrzymuje rozkaz patrolowania cieśniny, aby zapobiec potencjalnej inwazji na wyspę. Z drugiej strony USA próbują utrzymać neutralną pozycję, namawiając władze Republiki Chin do powściągnięcia się przed kolejnymi atakami wymierzonymi w Chińską Armię Ludowo-Wyzwoleńczą. Sytuacja Tajwanu na arenie międzynarodowej poprawia się, a przedstawiciele Republiki Chińskiej (państwa ze stolicą w Tajpej) uznawani są za jedynych legalnych reprezentantów całych Chin. Kolejny ruch USA, polegający na zniesieniu blokady cieśniny, otwiera jednak możliwość ataku na kontynent, co chociaż wydaje się dość irracjonalne z militarnego punktu widzenia, to wpisuje się w przewodnią myśl nacjonalistów o połączeniu terytorium Chin, oczywiście pod ich przywództwem. Dla porządku dodam tylko, że takie same stanowisko zajmują komuniści, planując wyzwolenie Tajwanu.  Jedność Chin jest dla obu stron priorytetem.

Nie powinno więc dziwić, że wkrótce (1954) wybucha tzw. pierwszy kryzys w Cieśninie Tajwańskiej (1954-55). Premier ChRL potwierdza, że Tajwan jest integralną częścią Chin, które nigdy nie zgodzą się na jego okupację przez USA, a wyzwolenie Tajwanu jest suwerennym prawem i wewnętrzną sprawą Chin. Wzywa USA do wycofania VII Floty z cieśniny, po czym armia rozpoczyna ostrzeliwanie wysp leżących najbliżej kontynentu oraz dokonuje desantu na kilka z nich. Według obserwatorów po raz kolejny polityczne i militarne zaangażowanie Stanów Zjednoczonych chroni region przed poważniejszym konfliktem i gwarantuje dalsze istnienie Republiki. Tajwan ma być elementem antykomunistycznego sojuszu w rejonie Pacyfiku. Nie można jednak zapomnieć, że z drugiej strony wizerunek USA w ChRL zostaje znacząco osłabiony poprzez decyzję o wykorzystaniu zgromadzonej w cieśninie  floty jedynie do ewakuowania całego archipelagu Dachen, wskutek czego przechodzi on bez walki pod kontrolę ChRL[7]. To posunięcie ośmiesza Stany Zjednoczone w oczach Chińczyków z kontynentu i stanowi zachętę do kolejnych działań konfrontacyjnych.

Dochodzi do nich już w 1958 r. (tzw. drugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej), kiedy to ma miejsce atak na wyspy Kinmen i Mazu. W reakcji Stany Zjednoczone wysyłają w rejon konfliktu ciężką flotę. Chińczycy unikają jednak bezpośredniej konfrontacji z USA, ograniczając się wyłącznie do wystosowania licznych not z „poważnymi ostrzeżeniami”. Wkrótce napięcie zaczyna opadać, głównie za sprawą decyzji ZSRR, deklarującego, że solidarność z ChRL dotyczy jedynie obrony jej terytorium, a nie inwazji na Tajwan. USA przyjmują podobną linię, zobowiązując się bronić niezależności rządu na Tajwanie, lecz nie pozwalając na inwazję kontynentu[8]. Wobec nierozstrzygnięcia wyniku inwazji i zamrożenia sytuacji, ChRL przerywa ostrzał. Obie strony konfliktu nie mogą mówić ani o sukcesie, ani o porozumieniu w spornych kwestiach, a więc napięcie trwa dalej, czego dowody są widoczne do dziś.

Należy wspomnieć, że na przestrzeni lat dochodzi na arenie międzynarodowej do istotnej zmiany w traktowaniu Tajwanu. O ile jeszcze do lat 70. władze Republiki Chin są uznawane przez większość państw zachodnich jako legalny rząd Chin i do 1971 r. reprezentują je nawet w ONZ, to później większość państw (łącznie z USA w 1979 r.) cofa to uznanie dyplomatyczne. Oczywiście jest to związane ze złagodzeniem stosunków na linii ChRL – Stany Zjednoczone[9]. Tylko 14 państw na świecie nie uznaje obecnie wyspy za terytorium Chin. Reszta jest „ofiarą” polityki „jednych Chin”, która zakłada, że państwa nie mogą jednocześnie współpracować z Chinami i Tajwanem, a przecież wiadomo, że Tajwan nie jest w stanie konkurować z taką światową potęgą militarną i gospodarczą jak ChRL[10].

W 2005 r. chiński parlament dodatkowo podejmuje działania skierowane przeciw niepodległościowym aspiracjom Tajwanu, grożąc bezpośrednim atakiem militarnym w sytuacji proklamowania suwerenności kraju. Właściwa ustawa antysecesyjna daje chińskiej armii podstawę prawną do ataku na wyspę, uznawaną przez Chiny Ludowe za zbuntowane terytorium, które powinno ostatecznie zostać podporządkowane Pekinowi do 2049 r.[11]. Rząd chiński podkreśla przy tym, że przyłączenie Tajwanu jest ich wewnętrzną sprawą i nie powinno być obiektem zainteresowania międzynarodowej opinii publicznej ani powodem sprowokowania konfliktu na większą skalę[12].

Na zakończenie tego wątku dodam jeszcze, że w przeciągu ostatnich lat USA zmieniły nieco swoją politykę wobec Tajwanu, podpisując szereg dokumentów (Taiwan Relations Act, Sześć zapewnień i trzy komunikaty szanghajskie – ostatnie z wcześniejszego okresu, zawarte z Pekinem) definiujących inaczej niż wcześniej swoje stosunki z wyspą[13]. W kwestii uznania dyplomatycznego zajmują stanowisko „nijakie”, czyli ani nie uznają Tajwanu jako państwo, ani też część ChRL.

Druga część artykułu [LINK]

Bibliografia:

1. Bednarz P., Tajwan „półprzewodnikiem” globalnej gospodarki, https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/trendy-gospodarcze/tajwan-polprzewodnikiem-globalnej-gospodarki
2. Brands H., Co zrobi Europa, gdy Chiny dokonają inwazji na Tajwan?, http://pl/swiat/bezpieczenstwo/artykuly/8592760,co-zrobi-europa-gdy-chiny-dokonaja-inwazji-na-tajwan-opinia.html
3. Gajewski , Informacja nt. specyficznych uwarunkowań współpracy z Tajwanem, https://prawo.uni.wroc.pl/sites/default/files/students-resources/256_Informacja_nt._specyficznych_uwarunkowan_wspolpracy_z_Tajwanem_-_wrzesien_2018_282_29.pdf
4. Gawlikowski K., Taiwan: Spory o status wyspy i procesy transformacji, https://swps.pl/images/STRUKTURA/jednostki-dydaktyczne/zaklad-studiow-azjatyckich/04_Azja_Wschodnia_-_Tajwan.pdf
5. Jinping X., Speech at a Ceremony Marking the Centenary of the Communist Party of China, english.www.gov.cn/news/topnews/202107/01/content_WS60dd8d8ac6d0df57f98dc459.html
6. Konflikt USA-Chiny. Supermocarstwa uzależnione od produkcji chipów z Tajwanu, https://www.dw.com/pl/konflikt-usa-chiny-supermocarstwa-uzale%C5%BCnione-od-produkcji-chip%C3%B3w-z-tajwanu/a-60279964
7. Lis M., Mało przez kogo uznawane państwo, bez którego zabraknie komputerów i rowerów, https://businessinsider.com.pl/gospodarka/tajwan-wyspa-bez-ktorej-zabraknie-komputerow-i-rowerow/b31fdds
8. Paszak P., Chiny i „dylemat Cieśniny Malakka”, https://warsawinstitute.org/pl/chiny-dylemat-ciesniny-malakka/
9. Płaza J., Dlaczego Chinom tak zależy na Tajwanie? Tajpej w geopolitycznych sidłach Pekinu, https://klubjagiellonski.pl/2022/09/05/dlaczego-chinom-tak-zalezy-na-tajwanie-tajpej-w-geopolitycznych-sidlach-pekinu/
10. Region Azji i Pacyfiku: W cieniu starych i nowych rywalizacji, https://wnpism.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2020/03/13_2006.pdf
11. Surdel B., Tajwan: niepewna przyszłość pomiędzy Pekinem a Waszyngtonem, http://csm.org.pl/tajwan-niepewna-przyszlosc-pomiedzy-pekinem-a-waszyngtonem/
12. Tomaszewski W., Chińska wojna domowa – tajwańska dogrywka, https://histmag.org/Chinska-wojna-domowa-tajwanska-dogrywka-10555
13. Trojnar , Tajwan. Dylematy rozwoju, https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/21996/trojnar_tajwan_ dylematy_rozwoju_2015.pdf?sequence=1&isAllowed=yZasada Jednych Chin nie ulegnie wobec prowokacji, http://pl.china-embassy.gov.cn/pol/sghd_1/202208/t20220803_10733465.html
14. Zieliński P., Kryzys Tajwański 1958 roku, https://www.konflikty.pl/historia/czasy-najnowsze/kryzys-tajwanski-1958-roku/

 

[1] Tajwan. Historia, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Tajwan-Historia;4575508.html, [dostęp: 29.01.2023].

[2] W. Tomaszewski, Chińska wojna domowa – tajwańska dogrywka, https://histmag.org/Chinska-wojna-domowa-tajwanska-dogrywka-10555, [dostęp: 29.01.2023].

[3] P. Zieliński, Kryzys Tajwański 1958 roku, https://www.konflikty.pl/historia/czasy-najnowsze/kryzys-tajwanski-1958-roku/, [dostęp: 29.01.2023].

[4] W. Tomaszewski, op. cit.

[5] Ibidem.   à w przypadku gdy odwołujemy się dwa lub więcej razy z rzędu do tego samego artykułu/książki/źródła, to zamiast powtarzać nazwisko autora i op. cit. wystarczy napisać „Ibidem” (tamże).

[6] Ibidem.

[7] E. Trojnar, Tajwan. Dylematy rozwoju,

https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/21996/trojnar_tajwan_dylematy_rozwoju_2015.pdf?sequence=1&isAllowed=y, [dostęp: 29.01.2023], s.76.

[8] P. Zieliński, Kryzys Tajwański 1958 roku , https://www.konflikty.pl/historia/czasy-najnowsze/kryzys-tajwanski-1958-roku/, [dostęp: 29.01.2023].

[9] K. Gawlikowski, Taiwan: Spory o status wyspy i procesy transformacji,  https://swps.pl/images/STRUKTURA/jednostki-dydaktyczne/zaklad-studiow-azjatyckich/04_Azja_Wschodnia_-_Tajwan.pdf [dostęp: 29.01.2023].

[10] M. Gajewski, Informacja nt. specyficznych uwarunkowań współpracy z Tajwanem, https://prawo.uni.wroc.pl/sites/default/files/students-resources/256_Informacja_nt._specyficznych_uwarunkowan_wspolpracy_z_Tajwanem_-_wrzesien_2018_282_29.pdf, [dostęp: 29.01.2023].

[11] Region Azji i Pacyfiku: W cieniu starych i nowych rywalizacji, https://wnpism.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2020/03/13_2006.pdf, [dostęp: 29.01.2023].

[12] Zasada Jednych Chin nie ulegnie wobec prowokacji, http://pl.china-embassy.gov.cn/pol/sghd_1/202208/t20220803_10733465.htm, [dostęp: 29.01.2023].

[13] J. Płaza, Dlaczego Chinom tak zależy na Tajwanie? Tajpej w geopolitycznych sidłach Pekinu, https://klubjagiellonski.pl/2022/09/05/dlaczego-chinom-tak-zalezy-na-tajwanie-tajpej-w-geopolitycznych-sidlach-pekinu/, [dostęp: 29.01.2023].