Sygmunt Stein, Moja wojna w Hiszpanii. Brygady międzynarodowe – koniec mitu

„Moja wojna w Hiszpanii. Brygady Międzynarodowe – koniec mitu” to wspomnieniowa relacja z wielkiego, komunistycznego zrywu bojowego przeciwko hiszpańskiej dyktaturze Francisco Franco. Napisana przez galicyjskiego Żyda, szczerze i bezkompromisowo odzierająca z rewolucyjnego mitu, jest bez wątpienia intrygującą lekturą i rzadką pozycją na polskim rynku wydawniczym.

Sygmunt Stein był polskim komunistą pochodzenia żydowskiego. Urodził się w 1899 roku pod Lwowem, a więc jeszcze jako poddany cesarza Franciszka Józefa. Pochodził z ortodoksyjnej rodziny galicyjskiej. Do pierwszych głośnych procesów pokazowych w Moskwie był zagorzałym stalinistą. W partii zaangażowany był wówczas m. in. w propagandę na rzecz birobidżańskiego obwodu żydowskiego (stalinowskiej, antysyjonistycznej akcji, polegającej na pozbyciu się z Moskwy rosyjskich Żydów i wywózce ich nad rzekę Amur, w najdalsze rejony Związku Radzieckiego, aż pod chińską granicę).

Na początku lat trzydziestych Stein wierzył, jak wielu jemu podobnych, że Związek Radziecki jest dla Żydów Jerozolimą Wschodu, a marksizm-leninizm jedyną słuszną religią. Po stalinowskiej nagonce na żydowskich działaczy KPZR i straceniu m. in. (w roku 1938) Lwa Kamieniewa i Grigorija Zinowjewa, Stein podjął decyzję o wyjeździe do Hiszpanii, ogarniętej wówczas wojną domową.

Wspomnienia Steina, wydane za jego życia raz jeden – w Jerozolimie, w języku jidysz (w roku 1962) – pochodzą właśnie z czasów jego zaciągu do komunistycznych Brygad Międzynarodowych (1936-1938). Zapomniane, wypłynęły nagle za sprawą francuskojęzycznego wydania z roku 2012. Polska edycja „Mojej wojny w Hiszpanii”, oparta właśnie na wydaniu paryskim, opatrzona jest posłowiem francuskiego komunisty, popularyzatora „międzynarodowego czynu zbrojnego”, pracownika Centrum Badań i Studiów Ruchu Trockistowskiego (CERMTRI) – Jean-Jacquesa Marie. To posłowie, nieszczególnie dobrane dla polskiego czytelnika, sprawia w dodatku chwilami wrażenie usilnej obrony innego francuskiego marksisty, swego czasu partyjnej „szychy” w Brygadach Międzynarodowych, niechlubnie nazywanego „rzeźnikiem z Albacete” – Andre Marty’ego. Wydanie „Mojej wojny…” ratuje natomiast znakomite opracowanie tekstu pióra profesora Pawła Skibińskiego. To za sprawą przypisów tego warszawskiego historyka – iberysty, książka Sygmunta Steina, pomimo iż napisana w latach sześćdziesiątych XX wieku, może wypełnić lukę w polskich badaniach nad hiszpańską wojną domową lat 1936-1939 i udziałem w niej tzw. „dąbrowszczaków” – polskiej, XIII Brygady Międzynarodowej im. Jarosława Dąbrowskiego.

Sygmunt Stein był ochotnikiem w żydowskim Batalionie im. Naftalego Botwina. Ów oddział, złożony głównie z Żydów polskiego pochodzenia, często (choć niekoniecznie) członków Komunistycznej Partii Polski, wchodził w skład brygady „dąbrowszczaków”.

Wielka, międzynarodowa wojna z frankistami przyniosła Steinowi, podobnie jak wcześniej idea „raju w Birobidżanie”, ogromne rozczarowanie. Pragnął walczyć z faszyzmem, a zamiast tego wciągany był w porachunki wewnętrzne towarzyszy, którzy na domiar złego okazywali się często armią kryminalistów, kloszardów; zbieraniną różnej maści szumowin, byłych żołnierzy Legii Cudzoziemskiej, pospolitym ruszeniem francuskiego lumpenproletariatu; awanturników i dezerterów; a wreszcie – fanatycznych komunistów i zakamuflowanych enkawudzistów.

„Komunista jest komunistą tak długo, jak długo mieszka w państwie kapitalistycznym i jak długo nie zna komunistycznej rzeczywistości”[1] pisze Sygmunt Stein, i ta „komunistyczna rzeczywistość” dopadła go właśnie w Hiszpanii. Stąd nietrudno się domyślać, że ta wojna bardzo go zmieniała. Tak pisze córka autora, Odette Stein, w nocie biograficznej do książki: „bardzo szybko zdał sobie sprawę [ojciec], że partii bardziej chodziło o wyrównanie rachunków z rewolucjonistami aniżeli o walkę z faszystami. Zależało mu, bym dowiedziała się o zbrodniach Stalina. Najwyraźniej pragnął przekazać mi >>swoją Hiszpanię<<”[2].

Stein uczynił ze swojej relacji oręż w walce z komunizmem, zwłaszcza tym w stalinowskim wydaniu, gdy zrozumiał, że zrobiono z nich (antyfaszystowskich idealistów) narzędzie polityki Kremla, a jego towarzysze walczyli i ginęli nie „za sprawę”, lecz za politykę, za sowiecką „strefę wpływów” w Hiszpanii.

„Jeszcze dziś nazwa >>Brygady Międzynarodowe<< otoczona jest nimbem świętości. Nawet liberałowie, którzy nie żywią szczególnej sympatii do ruchów czy walk rewolucyjnych, wymawiają tę nazwę z podziwem. Brygady bowiem wciąż są symbolem rewolucyjnego ducha, walki z faszyzmem i siłami ciemności. Jednak ileż kłamstw zawierają te dwa słowa! Ile w nich rozczarowań, ile niewinnie przelanej bratniej krwi!”[3] pisze z goryczą autor „Mojej wojny w Hiszpanii…”.

Jest zatem ta książka bezlitosnym rozliczeniem się z wielkim, rewolucyjnym mitem. Należy pamiętać, że nadal pod licznymi pomnikami Brygad Międzynarodowych na całym świecie składa się wieńce i zapala znicze, a hiszpańska wojna domowa była również – czego naturalnie Stein już nie pisze – swoistym „poligonem doświadczalnym” dla „Waltera” (późniejszego generała Karola Świerczewskiego), „Jana Barwińskiego” (majora Józefa Strzelczyka), „Kucyka” (w Polsce Ludowej – generała) Wacława Komara, odznaczonego w roku 1946 przez Krajową Radę Narodową Orderem Virtuti Militari „w uznaniu bohaterskich zasług ochotników polskich w bojach z niemieckim faszyzmem na polach Hiszpanii w 1936-1939 r. o Polskę Demokratyczną”[4] (sic!) i wielu innych „towarzyszy” czy oficerów „służb” w PRL-u.

Barwnie napisana, pełna refleksji, nie tylko nad komunistyczną propagandą oraz niemoralnością wojny, ważna i… odważna książka.

 

Tytuł: Moja wojna w Hiszpanii. Brygady Międzynarodowe – koniec mitu
Autor: Sygmunt Stein
Przekład: Bella Szwarcman-Czarnota, Jan Maria Kłoczowski
Rok wydania: 2015
Wydawca: Wydawnictwo Literackie
Liczba stron: 352

[1] S. Stein, Moja wojna w Hiszpanii. Brygady Międzynarodowe – koniec mitu, Kraków 2015, s. 84.

[2] O. Stein, Nota biograficzna (w:) S. Stein, op. cit., s. 318.

[3] S. Stein, op. cit., s. 82.

[4] https://pl.wikipedia.org/wiki/Wac%C5%82aw_Komar#cite_note-5 (dostęp 12.07.2015)