„Wschodnie” oddziały lotnicze w służbie niemieckiej podczas II wojny światowej

Podczas II wojny światowej po stronie III Rzeszy walczyło około jednego miliona byłych obywateli Związku Sowieckiego. Niemcy formowali z nich oddziały pomocnicze, policyjne, antypartyzanckie i stricte bojowe. Wśród nich znalazły się również oddziały lotnicze, których działania stanowią jeden z ciekawszych epizodów „wschodniej” kolaboracji wojskowej po stronie Niemiec.

Pierwszy „wschodni” oddział lotniczy Luftwaffe zaczął być formowany już jesienią 1941 roku z inicjatywy byłego oficera estońskiego lotnictwa pochodzenia niemieckiego Gerharda Buschmanna, który służył w wywiadzie wojskowym Abwehra. Oddział otrzymał nazwę Sonderstaffel Buschmann (Eskadra Specjalna Buschmanna). Był podporządkowany wyższemu dowódcy SS i policji w okupowanej Estonii, natomiast pod względem organizacyjnym stanowił część 1. Floty Lotniczej. W jego składzie znaleźli się piloci z bazy lotniczej w Jägala, którzy po wkroczeniu Sowietów do Estonii latem 1940 roku zostali wcieleni do Armii Czerwonej, zaś po ataku wojsk niemieckich na ZSRR 22 czerwca 1941 roku zdezerterowali do lasu. Pierwsze loty bojowe rozpoczęli w lutym 1942 roku. Użytkowali samoloty niemieckie starszych typów, jak Arado Ar 66 i 95, Heinkel He 50 i 60 czy Gotha Go 145, a także maszyny zdobyczne. Ciekawostką jest fakt, że jednym z samolotów był RWD-8, który Estonia zakupiła od Polski przed wojną.[1] Estońscy piloci na zlecenie Kriegsmarine wykonywali loty patrolowe nad wodami Zatoki Fińskiej. Jesienią 1942 roku przyszedł nieoczekiwany rozkaz rozformowania oddziału, ale został wkrótce odwołany. Wiosną 1943 roku eskadra stała się 127. Morską Rozpoznawczą Grupą Lotniczą (Aufklärungsgruppe l27 [See]). W czerwcu dwie eskadry oddziału zostały przebazowane na północny odcinek frontu wschodniego, gdzie prowadziły nocne bombardowania w rejonie oblężonego Leningradu.

W październiku 1943 roku na lotnisku Jöhvi, na zachód od estońskiej Narwy, na bazie obu eskadr Grupy utworzono Nachtschlachtgruppe 11 (estnisch), tj. 11. Estońską Nocną Grupę Szturmową. Dowództwo objął Niemiec kpt. Paul Lehmann. Natomiast 1. Eskadra 127. Morskiej Rozpoznawczej Grupy Lotniczej pozostała samodzielnym oddziałem lotniczym, kontynuując patrole nad Bałtykiem. Estońscy piloci byli bardzo dobrze oceniani przez ich niemieckich mocodawców. Dlatego w nowo utworzonym specjalnym centrum szkoleniowym Luftwaffe w łotewskim miasteczku Grobiņa, niedaleko Lipawy (Flugzeugführerschule A/B Libau/Grobin) rozpoczęto szkolenia zarówno personelu latającego, jak też naziemnego. Wkrótce Niemcy zaczęli tam szkolić również pilotów i mechaników łotewskich. Kilka miesięcy wcześniej doszło bowiem w okupowanej Rydze do spotkania grupy byłych lotników łotewskich sił zbrojnych na czele z ppłk. Jānisem Rucelsem, pełniącym funkcję oficera łącznikowego w Luftwaffe, wśród których pojawił się pomysł utworzenia oddziału lotniczego po stronie niemieckiej. W styczniu 1944 roku Niemcy przeformowali ośrodek szkoleniowy w Zapasową Nocną Grupę Szturmową „Ostland” (Ergänzungs Nachtschlachtgruppe „Ostland”).

Pod koniec lutego w ośrodku w Grobiņie – na wzór podobnego oddziału estońskiego – została utworzona Nachtschlachtgruppe 12 (lettisch), czyli 12. Łotewska Nocna Grupa Szturmowa, pod dowództwem ppłk. Rucelsa. Miała składać się z trzech eskadr, ale zdołano sformować tylko dwie, gdyż dla ostatniej zabrakło samolotów. Łotewscy i estońscy lotnicy najintensywniej działali podczas sowieckiej ofensywy na terytorium państw bałtyckich, co stanowiło dla nich bezpośredni udział w obronie własnej ojczyzny. Latem 1944 roku Niemcy utworzyli Legiony Lotnicze „Estland” i „Lettland”, w ramach których miano zgrupować wszystkie bałtyckie oddziały lotnicze. W rzeczywistości obie jednostki pozostały tworami papierowymi. Reputacja lotników bałtyckich była tak dobra, że pod koniec maja zaczęły powstawać myśliwskie eskadry estońska i łotewska w składzie 1. Floty Lotniczej Luftwaffe. Estończycy i Łotysze trafili na przeszkolenie lotnicze do Niemiec (szkolili się nawet na odrzutowcach Messerschmitt Me 262), lecz do końca wojny nie zdążyli odbyć ani jednego lotu bojowego. Działania wojskowe kontynuowały natomiast eskadry nocnych bombowców.[2] Jesienią 1944 roku, kiedy stało się jasne, że III Rzesza dogorywa, kilka załóg estońskich i łotewskich uciekło do neutralnej Szwecji. W tej sytuacji dowództwo 1. Floty Lotniczej Luftwaffe wydało kategoryczny rozkaz uziemienia wszystkich pilotów, a następnie rozformowania ich eskadr.[3]

Nieco później u boku Niemców pojawiły się oddziały lotnicze złożone z Rosjan. Pierwszy pomysł sformowania tego typu oddziału pojawił się u dowództwa Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej (RNNA), tworzonej przez Niemców od marca 1942 roku w miejscowości Osintorf w rejonie Orszy na tyłach Grupy Armii „Środek”.[4] W 4. Batalionie RNNA znalazła się grupa byłych lotników i członków personelu naziemnego – jeńców wojennych z Armii Czerwonej (m.in. mjr Fiłatow, kpt. Ripuszyński, ppor. Pliuszczew), którzy od września rozpoczęli szkolenia z zakresu teorii lotnictwa, nawigacji, lotów bojowych i walki szturmowej. Liczyła ona ogółem 22 ludzi. Niemcy początkowo wyrazili zgodę na utworzenie szkolnej grupy treningowej. Po zmianie dowództwa RNNA podjęto decyzję o zaprzestaniu działalności grupy lotniczej, ale ostatecznie udało się nieformalnie utrzymać jej działalność. Zajęcia trwały do lutego 1943 roku, kiedy z powodu narastającej dezercji żołnierzy RNNA jednostka została rozformowana.[5]

Jako pierwsza „rosyjski” oddział lotniczy utworzyła Abwehra wiosną 1942 roku. Działał on pod dowództwem kpt. Heidricha na rzecz Abwehrgruppe-107. Składał się z sowieckich pilotów i mechaników wziętych do niewoli. Stacjonował na lotnisku w mieście Orzeł, używając zdobycznych maszyn Po-2 (do 1944 roku występujących pod oznaczeniem U-2), czyli tzw. „kukuruźników”. Zadaniem oddziału było przerzucanie agentów Abwehry za linię frontu. Loty odbywano głównie nocą. W marcu 1943 roku oddział podporządkowano Abwehrgruppe-103. Przeniesiono go na lotnisko w Borowsku, następnie w Mohylowie i ostatecznie jesienią w Borysowie, gdzie istniała jedna z największych na froncie wschodnim szkół wywiadowczych Abwehry.[6] Kolejnym oddziałem lotniczym Abwehry była Grupa Lotnicza (Luftgruppe), która od marca 1944 roku stacjonowała na lotnisku w Mińsku. Używała zdobycznych samolotów sowieckich (m.in. Po-2), ale także maszyn niemieckich starszych typów. Wykonywała zadania wywiadowcze polegające na zbieraniu informacji dotyczących Armii Czerwonej na środkowym odcinku frontu wschodniego, a także przerzucaniu agentów na jej tyły. Agenci byli szkoleni w ośrodku Abwehry w Borysowie. W wyniku ofensywy sowieckiej o kryptonimie „Bagration” oddział przeniesiono do Krakowa.[7] Wiadomo ponadto, że na okupowanej Białorusi istniała lekka eskadra lotnicza wykonująca zadania antypartyzanckie, która liczyła dziewięć „kukuruźników”.[8] Niektórzy historycy podają również informacje o kozackich eskadrach lotniczych na południu Rosji, ale w literaturze przedmiotu brak jest bliższych danych na ich temat.[9]

 

Największe znaczenie zyskała jednak 1. Wschodnia Eskadra Lotnicza (Ostflieger Staffel 1). Jej geneza wiąże się z osobą ppłk. Heinricha Holtersa, który był oficerem w sztabie Oberkommando der Luftwaffe i kierował tajną placówką wywiadowczą Auswertestelle „Ost” w Prusach Wschodnich. W ramach obowiązków służbowych nawiązał kontakt z przebywającymi w niewoli niemieckiej w obozie jenieckim w Krzywólce koło Suwałk byłymi pilotami Armii Czerwonej, z których niektórzy byli nastrojeni antysowiecko. Część z nich bowiem zdezerterowała dobrowolnie na stronę niemiecką. Historyk Joachim Hoffmann, specjalizujący się w historii Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA), podaje, że w ciągu 1943 roku na niemiecką stronę frontu przeleciało 66 sowieckich samolotów, zaś w I kwartale 1944 roku – kolejnych 20.[10] Podpułkownik Holters postanowił zorganizować z nich bojowy oddział lotniczy. Część pilotów, nawigatorów, strzelców pokładowych i personelu technicznego w czerwcu 1943 roku została przeniesiona do oficerskiego obozu jenieckiego Stalag Luft VII we wsi Moritzfelde (obecnie Czerniachowsk) w Prusach Wschodnich. Zgrupowano w nim około 150 czerwonoarmistów, traktowanych przez Niemców o wiele lepiej niż w innych obozach. Oprócz nowego umundurowania i wyższych stawek żywnościowych otrzymywali oni także comiesięczny żołd w wysokości 16 marek. Jeńcy wykonywali prace rolnicze w okolicznych wsiach.[11]

Podpułkownikowi Holtersowi udało się zwerbować do współpracy byłego pułkownika Armii Czerwonej Wiktora Iwanowicza Malcewa, represjonowanego przez NKWD pod koniec lat 30. Otrzymał on zgodę na przeprowadzenie werbunku w obozach jenieckich Luftwaffe. Ochotnicy trafili do obozu w Moritzfelde. Wśród nich byli kpt. Siemion Trofimowicz Byczkow i por. Bronisław Romanowicz Antylewski, kawalerowie Orderu Lenina i Bohaterzy Związku Sowieckiego. Na początku grudnia 1943 roku powstała 1. Wschodnia Eskadra Lotnicza. Nieoficjalnie nazywano ją Grupą Holtersa. Na jej czele stanął „biały” emigrant rosyjski z Jugosławii Michaił Wasiliewicz Tarnowski, który otrzymał stopień kapitana. W styczniu 1944 roku oddział przebazował się w rejon łotewskiego Dyneburga, wchodząc w skład Nocnej Grupy Szturmowej „Ostland” 1. Floty Lotniczej (obok eskadr estońskich i łotewskich). W marcu przeniesiono go w okolice Lidy pod zwierzchność 6. Floty Lotniczej. Eskadra użytkowała dziewięć samolotów sowieckich Po 2 i UT 2 oraz niemieckich Gotha Go 145 i Arado Ar 66. Później liczbę maszyn zwiększono do 12. Oddział liczył 79 żołnierzy, w tym około 20 lotników. Wykonywali oni loty rozpoznawcze, dokonywali ataków szturmowych na obozy partyzanckie i inne obiekty o znaczeniu wojskowym. Do rozformowania eskadry latem 1944 roku rosyjscy piloci wykonali ponad 500 lotów bojowych. Utracili trzy samoloty i dziwięciu lotników.[12]

Do ciekawych postaci związanych z historią eskadry można również zaliczyć kobietę-lotnika, Sierafimę Zacharowną Sitnik, szefa łączności w stopniu majora Armii Czerwonej 205. Myśliwskiej Dywizji Lotniczej. Osobiście wykonywała loty bojowe, podczas których została zestrzelona 29 października 1943 roku. Ranna, uratowała życie skokiem ze spadochronem, ale trafiła do niemieckiej niewoli. Przewieziono ją do obozu w Moritzfeldzie, gdzie spotkał się z nią pułkownik Malcew. Sitnik nienawidziła Niemców z powodu rzekomej śmierci swojej rodziny na okupowanych terenach ZSRR, ale na osobiste polecenie Malcewa udało się wydostać stamtąd jej matkę i syna, faktycznie żyjących. Potworne kłamstwo okazało się wytworem sowieckiej propagandy. W tej sytuacji Sitnik wstąpiła do nowo formowanej 1. Wschodniej Eskadry Lotniczej, ale z powodu ran przestała latać. Jej losy potoczyły się jednak tragicznie, gdyż w wyniku prowokacji niemieckiej została aresztowana i rozstrzelana pod koniec 1944 roku. Powodem było najprawdopodobniej niesłuszne oskarżenie o współpracę z Sowietami.[13]

W dziejach eskadry miał miejsce epizod, który w dużym stopniu zadecydował o zlikwidowaniu oddziału. Mianowicie 3 lipca 1943 roku z lotniska w Lidzie zbiegło na samolotach do partyzantów trzech lotników: por. Władimir Siergiejewicz Moskalec, ppor. Pantalejmon Władimirowicz Czkauseli i ppor. Aram Sarkisjanowicz Karapetjan. Według wersji przedstawianej przez historyka Nikołaja Nikołajewicza Kaczuka, byłego pułkownika rosyjskiego lotnictwa wojskowego, planowali oni ucieczkę już w momencie pobytu w obozie jenieckim. Dlatego wyrazili zgodę na werbunek do 1. Wschodniej Eskadry Lotniczej. Od samego początku służby u Niemców konsekwentnie mieli poszukiwać kontaktu z partyzantami. W końcu udało im się konspiracyjnie nawiązać łączność z NKWD-owskim oddziałem partyzanckim specjalnego przeznaczenia „Nieułowimyje”.  Uzyskali oni od jego dowódcy polecenie pozostania w eskadrze celem przekazywania wywiadowczych informacji. Podczas lotów bojowych mieli latać znacznie niżej od innych, aby można było ich zidentyfikować. Taka taktyka miała zapobiec zestrzeleniu konspiratorów, choć podobno została oceniona przez Niemców jako dowód szczególnej brawury. Z kolei przed misjami bombowymi mieli tak uszkadzać bomby, aby nie wybuchały, ewentualnie bombardowali uprzednio opuszczone bazy partyzanckie. Ostatecznie udało im się wyprosić zgodę na ucieczkę, podczas której wzięli na pokład samolotów po jednym pasażerze (m.in. kolejnego lotnika). Oprócz nich wkrótce zbiegło jeszcze 17 żołnierzy z obsługi naziemnej. Wszystkich uciekinierów dowództwo eskadry potraktowało jako „straty wojenne”.[14]

Inni historycy rosyjscy przedstawiają nieco odmienną wersję wydarzeń. Otóż przyczyną dezercji była śmierć w katastrofie lotniczej 28 lipca 1944 roku szefa sztabu eskadry, kpt. Władimira Josifowicza Uniszewskiego. Ciekawostką jest fakt, że zbiegł on z ZSRR do jednego z krajów bałtyckich jeszcze w 1938 roku. O doprowadzenie do śmierci Uniszewskiego zostali oskarżeni Niemcy. Wiązało się to z narastającymi od dawna sporami dowódcy eskadry z oficerem łącznikowym Luftwaffe, por. Duusem, co wpływało destrukcyjnie na morale kolaboracyjnych lotników. Kapitan Tarnowski wraz z Uniszewskim byli bowiem gorącymi zwolennikami utworzenia Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, który to pomysł niemieckie kręgi przywódcze sabotowały. W rezultacie ROA pozostawała jedynie tworem propagandowym. Negatywną rolę odegrało ponadto uczestnictwo Tarnowskiego w działaniach emigracyjnego ugrupowania rosyjskiego pod nazwą Narodowo-Pracowniczy Związek Rosyjskich Solidarystów (późniejszy Narodowy Związek Pracujących – NTS). Solidaryści dążyli do stania się „trzecią siłą” na okupowanych terenach sowieckich pomiędzy Niemcami i Sowietami, co spotkało się z reakcją niemiecką w postaci licznych aresztowań emigrantów. W tej sytuacji kpt. Tarnowski został zdymisjonowany i odesłany do Pilzna, a jego miejsce zajął tymczasowo dotychczasowy zastępca por. Szyjan. Ostatecznie na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku eskadra została rozformowana, zaś żołnierzy internowano w Ciechanowie.[15]

Działalność propagandowa płk. Malcewa w obozie w Moritzfeldzie doprowadziła również do zwerbowania na rzecz Niemców w I połowie 1944 roku grupy 20-25 kolejnych sowieckich lotników, którzy zajmowali się pilotowaniem nowo wyprodukowanych samolotów myśliwskich Messerschmitt Me 109 z zakładów przemysłowych na przyfrontowe lotniska. Formalnie wchodzili oni w skład 3. Eskadry Gruppe Süd des Flugzeugüberführungs-Geschwaders 1. Podczas przelotów w różnego rodzaju wypadkach lotniczych zginęło do końca wojny sześciu kolaboracyjnych pilotów. Z kolei część byłych czerwonoarmistów została wykorzystana na terenie Niemiec do prowadzenia remontów zdobycznych maszyn sowieckich. Samoloty te były następnie badane przez niemieckich inżynierów i konstruktorów lotniczych na berlińskim lotnisku Tempelhof.[16]

 

Ostatni rozdział historii „wschodnich” oddziałów lotniczych w służbie niemieckiej wiąże się z faktem formowania od jesieni 1944 roku Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji, do czego doszło w wyniku spotkania gen. Andrieja Andriejewicza Własowa, formalnie głównodowodzącego ROA, z Reichsführerem SS Heinrichem Himmlerem 16 września 1944 roku Zdecydowano wówczas o utworzeniu rosyjskich sił zbrojnych pod dowództwem gen. Własowa w charakterze armii sojuszniczej.[17] Nie było wprawdzie mowy o oddziałach lotniczych, ale grupie wysokich oficerów Luftwaffe z gen. Heinrichem Aschenbrennerem[18] na czele, byłym attaché lotniczym III Rzeszy w Moskwie, a obecnie inspektorem ds. „wschodniego” personelu Oberkommando der Luftwaffe, udało się uzyskać zgodę u Hermanna Göringa. W tej sytuacji w grudniu 1944 roku został wydany rozkaz dotyczący sformowania lotnictwa Sił Zbrojnych KONR. Na ich czele stanął Malcew, którego Własow mianował generałem. Funkcję szefa sztabu objął płk Waniuszyn. Miejscem formowania „własowskich” sił lotniczych stało się lotnisko w czeskim mieście Eger (obecnie Cheb). Bazował tam 1. Pułk Lotniczy ROA pod dowództwem płk. Leonida Iwanowicza Bajdaka, przed wojną dowódcy jugosłowiańskiego 5. Pułku Lotniczego. Szefem sztabu był inny emigrant z Jugosławii, płk Siergiej Konstantinowicz Szebalin, który do grudnia 1944 roku dowodził batalionem 5. Pułku Rosyjskiego Korpusu Ochronnego na Bałkanach.

1. Pułk Lotniczy ROA składał się z 5. Eskadry Myśliwskiej im. pułkownika A. A. Kazakowa (rosyjskiego bohatera wojennego z okresu I wojny światowej) złożonej z 16 myśliwców Messerschmit Me 109 G-10, 8. Eskadry Nocnych Bomcowców z 12 Junkersami Ju 88, 11. Eskadry Szturmowej z pięcioma Heinklami He 111 H, 3. Eskadry Rozpoznawczej z trzema cywilnymi Fieselerami Fi 158 i jednym odrzutowcem Messerschmitt Me 262 oraz 4. Eskadry Transportowej z dwoma Junkersami Ju 52/3m. Myśliwcami dowodził mjr Byczkow, zaś bombowcami kpt. Antylewski. Były to jedyne eskadry lotnicze Sił Zbrojnych KONR, które na początku 1945 roku osiągnęły pełną wartość bojową. Ponadto funkcjonowała jeszcze szkoła lotnicza (komendant: płk Bajdak), która tworzyła 5. Eskadrę Szkoleniowo-Treningową pod dowództwem kpt. Tarnowskiego. Ciekawostką jest fakt, że w kwietniu 1945 roku podczas lotu szkoleniowego zbiegł do aliantów por. Stieżar, ale był to jedyny akt dezercji „własowskiego” lotnictwa. Jego liczebność wyniosła ogółem ponad 2,5 tysięcy ludzi (liczono także pułk artylerii przeciwlotniczej, batalion spadochronowy oraz inne mniejsze oddziały naziemne ds. łączności i budowy lotnisk)[19]. Żołnierze nosili umundurowanie Luftwaffe. Generał Malcew na początku lutego wydał rozkaz nakazujący zamianę na czapkach niemieckiej kokardy na rosyjską, zdjęcie niemieckich orłów z czapek i mundurów, noszenie na rękawach tarczek ROA oraz wprowadzenie na naramiennikach oznak stopni wojskowych przyjętych w Siłach Zbrojnych KONR. Z kolei samoloty otrzymały znaki rozpoznawcze w postaci Krzyża św. Andrzeja.[20]

 

Pod sam koniec wojny, w połowie kwietnia eskadry myśliwska i bombowa zdążyły jeszcze wziąć czynny udział w działaniach wojennych na froncie wschodnim. Dowództwo Luftwaffe wyraziło zgodę na wsparcie z powietrza ataku 1. Dywizji Piechoty Sił Zbrojnych KONR na silnie umocniony przyczółek sowiecki po zachodniej stronie Odry w rejonie wsi Erlenhof. Cztery samoloty osłaniały atakujących z powietrza i bombardowały przyczółek, zaś dwa pozostałe zaatakowały z niskiego pułapu punkt dowodzenia 415. Batalionu Piechoty Armii Czerwonej. Atak zakończył się wprawdzie niepowodzoniem, ale „własowcy” wykazali duże męstwo i sprawność bojową.[21] Klęski wojsk niemieckich spowodowały, że w najbliższych dniach gen. Malcew zdał Luftwaffe wszystkie samoloty, po czym zgodnie z rozkazem gen. Własowa zaczął ewakuację swoich oddziałów w ramach tzw. Południowej Grupy ROA na zachód w kierunku wojsk alianckich. Wpadnięcie w łapy Sowietów było równoznaczne z utratą życia za zdradę ojczyzny.

Ciekawostką jest fakt, że w ostatnich dniach kwietnia gen. Malcew za pośrednictwem gen. Aschenbrennera próbował skłonić głównodowodzącego Siłami Zbrojnymi KONR do ucieczki do Hiszpanii lub Portugalii w celu nawiązania tam kontaktu z aliantami zachodnimi. Przez cały czas liczono bowiem na wybuch wojny pomiędzy aliantami i ZSRR. Kapitan Antylewski przygotował samolot łącznikowy Fieseler Fi 156 „Storch”, ale gen. Własow odrzucił tą propozycję. Ostatecznie 27 kwietnia podkomendni gen. Malcewa złożyli broń przed Amerykanami, którzy kilka miesięcy później wydali ich Sowietom zgodnie z postanowieniami konferencji jałtańskiej. Deportacji uniknęli jedynie przedstawiciele „białej” emigracji z wyjątkiem kpt. Tarnowskiego, który dobrowolnie zgodził się do końca towarzyszyć swoim żołnierzom. Prawdziwie tragiczny był los gen. Malcewa. Trafił on do generalskiego obozu jenieckiego we francuskim Cherbourgu, gdzie w sierpniu 1945 roku wyśledziło go NKWD. W tej sytuacji Amerykanie przenieśli go do eksterytorialnego obozu sowieckiego w miejscowości Beauregard pod Paryżem. Tam pierwszy raz próbował popełnić samobójstwo. Przeniesiony do szpitala w Paryżu podjął ponowną próbę samobójczą w maju 1946 roku Pomimo tego przewieziono go natychmiast samolotem do Moskwy, gdzie wraz z gen. Własowem i pozostałymi dowódcami Sił Zbrojnych KONR został skazany na karę śmierci wykonaną przez powieszenie.[22]

 

Bibliografia

Publikacje:

1. Aleksandrow K. M., Armija gienierała Własowa 1944-1945, Moskwa 2006.
2. Aleksandrow K. M., Russkije sołdaty Wiermachta. Gieroi ili priedatieli: Sbornik statiej i materiałow, Moskwa 2005.
3. Czujew S. G., Spiecsłużby Tretjego Rejcha, t. 1, Moskwa 2003.
4. Drobiazko S. I., Pod znamionami wraga. Antisowietskije formirowanija v sostawie giermanskich woorużiennych sił 1941-1945, Moskwa 2004.
5. Gdański J., Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005.
6. Hoffman J., Rosyjscy sojusznicy Hitlera. Własow i jego armia, Warszawa 2003.
7. Thomas N., Caballero Jurado C., Germany’s Eastern Front Allies (2): Baltic Forces, 2002.
8. Żukow D. A., Kowtun I. I., Wrag v sovietskoj formie, Moskwa 2012.

Strony internetowe:

1. http://www.airwar.ru/history/av2ww/axis/estonia/estonia.html
2. http://www.airwar.ru/history/av2ww/axis/latvia/latvia.html
3. http://www.apn.ru/publications/article24129.htm
4. http://uc.kr.ua/podlavojna/
5. http://www.airwar.ru/history/av2ww/axis/roa2/roa1.html
6. http://www.airwar.ru/history/av2ww/soviet/ulet/ulet.html

[1] M. W. Zefirow, WWS Estonii vo Wtoroj Mirowoj, http://www.airwar.ru/history/av2ww/axis/estonia/estonia.html (dostęp: 29.03.2015).

[2] M. W. Zefirow, Aviacija Latwii vo Wtoroj Mirowoj, http://www.airwar.ru/history/av2ww/axis/latvia/latvia.html (dostęp: 29.03.2015).

[3] N. Thomas, C. Caballero Jurado, Germany’s Eastern Front Allies (2): Baltic Forces, 2002, s. 9-35.

[4] D. A. Żukow, I. I. Kowtun, RNNA. Wrag v sovietskoj formie, Moskwa 2012, s. 3-4.

[5] J. Hoffmann, Rosyjscy sojusznicy Hitlera. Własow i jego armia, Warszawa 2003, s. 89.

[6] S. G. Czujew, Spiecsłużby Tretjego Rejcha, t. 1, Moskwa 2003, s. 79-80.

[7] Ibidem, s. 85.

[8] S. I. Drobiazko, Pod znamionami wraga. Antisowietskije formirowanija v sostawie giermanskich woorużiennych sił 1941-1945, Moskwa 2004, s. 181.

[9] E. Burda, Kazaki v Wielikoj Otczestwiennoj wojnie. Po obie storony fronta, http://www.apn.ru/publications/article24129.htm (dostęp: 29.03.2015).

[10] J. Hoffmann, op. cit., s. 90.

[11] J. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005, s. 116-117.

[12] J. Hoffmann, op. cit., s. 91-94.

[13] W. W. Dacenko, Ach, wojna, czto ż ty, podłaja, sdiełała …, http://uc.kr.ua/podlavojna/ (dostęp: 3.04.2015).

[14] N. N. Kaczuk, Lidskij uljet, http://www.airwar.ru/history/av2ww/soviet/ulet/ulet.html (dostęp: 3.04.2015).

[15] K. M. Aleksandrow, Russkije sołdaty Wiermachta. Gieroi ili priedatieli: Sbornik statiej i materiałow, Moskwa 2005, s. 215-218.

[16] M. A. Żyrokow, Krasnozwiezdnyje krylja Ljuftwaffe, http://www.airwar.ru/history/av2ww/axis/roa2/roa1.html (dostęp: 3.04.2015).

[17] J. Gdański, op. cit., s. 106.

[18] Heinrich Aschenbrenner (1895-1960) – generał leutnant, uczestnik I wojny światowej, pilot bombowy w okresie powojennym, instruktor lotniczy w tajnej szkole niemieckiej w Lipiecku w latach 1926-1929, minister lotnictwa w latach 1933-1935, attaché lotniczy III Rzeszy w ZSRR w latach 1939-1941, oficer dowództwa Luftwaffe, inspektor ds. personelu zagranicznego Luftwaffe „Ost” w latach 1944-1945, więziony do 1948 roku.

[19] K. M. Aleksandrow, Armija gienierała Własowa 1944-1945, Moskwa 2006, s. 167-170.

[20] J. Gdański, op. cit., s. 79.

[21] J. Hoffmann, op. cit., s. 106.

[22] Ibidem, s. 109-111.