Hołodomor – Wielka Klęska Głodu na Ukrainie to kryzys społeczno-gospodarczy na terenie tzw. Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w latach 1932-1933 i tragedia narodu ukraińskiego wynikająca z polityki gospodarczej władz ZSRR. Objawiała się ona powszechną kolektywizacją i przymusową rekwizycją płodów rolnych, w szczególności zboża. Zakończyła się śmiercią głodową od 3,3 do około 6 milionów mieszkańców tego państwa, z czego 3 miliony ofiar były pochodzenia ukraińskiego[1].

Czołowa rola terenów ukraińskich w tragedii klęski głodu w państwie radzieckim

Wydarzenie Hołodomoru na terenie prawobrzeżnej Ukrainy było częścią pomorów z lat 1921-1947. Wskutek trzech klęsk głodu przedziałów czasowych: 1921-1923, 1932-1933 i 1946-1947, życie straciło około 10 milionów mieszkańców Ukrainy[2]. W związku z tym, że pozostałą część zmarłych stanowili w drugiej kolejności Rosjanie, a w mniejszej liczbie inne narodowości, powinno się wykluczyć celowe działanie władz sowieckich przeciw Ukraińcom. Wiąże się to również z ograniczoną ilością dowodów na tego typu działalność, skierowaną przeciwko separatyzmowi ukraińskiemu w Związku Radzieckim. Zaistniała sytuacja, pomimo niezamierzonych celów, była poważnym błędem polityki gospodarczej władz sowieckich, poprzez poczynania nieakceptowane przez większość społeczeństwa, zarówno w kraju, jak i w postaci międzynarodowej opinii publicznej.

Ukraina zajmowała szczególne miejsce w ogólnopaństwowym wydarzeniu pomoru, ponieważ wskaźnik głodu miał tam największe rozmiary i pochłonął najwięcej ofiar. Oprócz tego niektóre represje, jak zakaz wyjazdu ze swoich miejscowości bez paszportu wewnętrznego (inaczej mówiąc: dowodu tożsamości), ustanowiony w grudniu 1932 roku, aby znaleźć miejsce do przeżycia, dotyczyły wyłącznie chłopów z tamtych terenów i im pobliskich na wschód, głównie Kubania[3]. Miały one jednak wymiar obrony zdobyczy propagandy przed przeciekami o niepowodzeniach polityki kolektywizacji (która miała stanowić wzór socjalistycznej gospodarki) niż ściśle skoncentrowanej walki z grupą zbuntowanych Ukraińców. Polityka walki z kułakami, czyli bogatymi chłopami, rzekomo niszczącymi ZSRR, była wymierzona powszechnie, a wymiar nagonki ukraińskiej wynikał ze strategicznego znaczenia terenów republiki. Należy pamiętać, że był to przysłowiowy wielowiekowy spichlerz dla I RP, Rosji Carskiej, a następnie również dla państwa bolszewików. Rzeczą pewną jest bowiem, że tragedii Hołodomoru można byłoby uniknąć lub chociaż ograniczyć jej skutki, przyjmując do wiadomości fakt  masowego głodu i zmieniając zasady powszechnie przyjętej polityki. Jednym z jej czołowych podłoży było odrzucenie tzw. Nowej Ekonomicznej Polityki w 1929 roku, znacznie ograniczając tym samym własność prywatną w gospodarce ZSRR[4].

Głównym powodem klęski głodu na terenach ukraińskich była masowa rekwizycja zboża i żywego inwentarza. Proces kolektywizacji odegrał tu mniejszą rolę, z powodu ustanowienia hierarchizacji tego programu przy podziale na trzy rejony, na podstawie uchwały Komitetu Centralnego Wielkiej Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego z 5 stycznia 1930 roku O tempie kolektywizacji i środkach pomocy państwa dla budownictwa kołchozowego. Ziemie USRR, jako teren drugiego stopnia, miały być temu poddane do 1932 roku[5]. Wnioski z tego wynikające ukazują politykę anty-ukraińską jako nieudowodnioną, a skutki takich działań nie mają jednoznacznie wrogiego charakteru. Nie wyklucza to jednak istnienia prób podporządkowywania terenów ukraińskich ZSRR w skali ideologicznej i gospodarczej. Przykładem tego są fragmenty dokumentów działalności politycznej najwyższych władz sowieckich zgromadzonych w Ukraińskim Archiwum Państwowym w Kijowie:

Fragmenty rozmowy wśród przedstawicieli Komitetu Centralnego Związku Radzieckiego:

…W każdym razie, w porównaniu z trudnościami, z relacji doświadczonych pracowników 10-15 lat temu, na obecne trudności, inni rolnicy traktują jako dziecięcą zabawkę[6].

J. Stalin (lipiec 1933)

…Tak, od głodu uchyliło się jeszcze bardzo wiele kołchoźników[7].

S. Kosior (1933)

Listopadowe Plenum KC CP(B)U, w swojej rezolucji […] napisał: […] na Ukrainie w tej chwili głównym zagrożeniem jest lokalny ukraiński nacjonalizm.

W innym fragmencie powiedział: pokonuj nacjonalizm i kontrrewolucjonizm, tego drania bić, bić mocniej, nie bój się do tych działaczy, członków partii, który stanowili zespół pracy Komsomołu a wydajność gospodarstw wzrośnie… Zeszły rok był porażką nacjonalistycznej kontrrewolucji[8].

P. Postyszew (1934)

Położenie społeczeństwa radzieckiego w okresie Wielkiego Głodu

Zamierzeniem władz było doprowadzenie do wzrostu produkcji rolnej kosztem prywatnej własności ludności, której według powszechnego wskazania powinien wystarczyć podstawowy model konsumpcji, opierający się na dostępie do określonych racji żywnościowych i niezbędnego ubioru. Błędne przekonanie o słuszności założeń programu integracji gospodarstw rolnych i braku możliwości gromadzenia prywatnych rezerw żywności miało służyć wykorzystaniu rolnictwa do rozwoju sektora przemysłu, w postaci wymiany płodów rolnych na środki niezbędne do zrealizowania tego typu celów. Zakończenie systemu NEP miał stanowić proces dynamicznej industrializacji, nie zważając na los obywateli, uważanych za mniej wartościowych i ponadto niepewnych względem lojalności politycznej do idei komunistycznej. Im bardziej proces głodu się rozszerzał, tym mniejsze stawały się plony rolne, dlatego nasilały się akcje rekwizycji żywności, aby nie uległ zmianie bilans dochodów. W związku z nadmiarem siły roboczej, choćby w postaci więźniów obozów pracy przymusowej, tzw. Gułagów oraz obozów powszechnych Kołchozów i Sowchozów,  istotnym czynnikiem była śmierć nawet kilku milionów ludzi, zwłaszcza z okręgu, który sprzeciwiał się oficjalnie przyjętemu wzorcowi postępowania, bez względu na narodowość. System władzy totalitarnej, panujący na terenie kraju sowieckiego, charakteryzował się nieograniczonym bezkrytycyzmem wobec własnych zamierzeń, zarówno politycznych i gospodarczych, z wyjątkiem tych, które były likwidowane wraz z nastaniem nowego kierownictwa, z przyczyn oczywistych potępiane przez obalających jako wrogie. Wobec tego władze utrzymywały, że załamanie skupu zboża jest wynikiem ukrywania plonów przez ludność chłopską i pomimo próśb zarządców lokalnych, nie obniżały wymaganych kontyngentów dostaw, co prowadziło do pogłębiania się kryzysu i zwiększania klęski głodu. Największym tego przykładem jest Ukraińska SRR jako teren czołowy względem produkcji zbóż oraz obszar przygraniczny, mogący znajdować się w obrębie oddziaływań polityki obcych państw, zwłaszcza wrogo nastawionych do ustroju ZSRR.

Wszystkie niepowodzenia polityki komunistycznej były argumentowane odwrotnie proporcjonalnie do powszechnych zarzutów. Dawało to sowietom usprawiedliwienie dla wszelkich środków terroru, stosowanego względem ludności niechcącej się podporządkować. Przykładem takiego postępowania jest oskarżenie o sabotaż gospodarczy chłopów. Aby podołać rosnącym wydatkom i chcąc ratować swoje przychody, starali się oni zwiększyć produkcję nakładem własnej pracy oraz ograniczać spożycie własne i rodziny, przeznaczając więcej towarów na sprzedaż. Produkcja ziemniaków i zboża w okresie 1929-1932 była wyższa niż w latach 1926-1928. Lepsze wyniki uzyskano dzięki zwiększeniu powierzchni ziemi uprawnej. Zmniejszenie opłacalności produkcji zbożowej spowodowało natomiast większe zainteresowanie gospodarką hodowlaną, co cechowało się znacznym wzrostem liczby krów i trzody chlewnej[9]. Wszystkie tego typu starania potencjalnie stały się bezużyteczne dla mas. Ludzie zaczęli głodować w zimie 1931-1932, a apogeum zjawiska nastąpiło wiosną 1933 roku[10].

Rolnicy umierali lub uciekali do miast, gdzie żywność można było kupić za kosztowności w specjalnie przygotowanych sklepach. Dla państwa sowieckiego takie instytucje okazały się doskonałym interesem. W miarę nasilania się głodu ich liczba stopniowo wzrosła, w okresie od początku 1932 do końca 1933 roku z 8 do 263 w 36 miastach[11]. W wyniku wprowadzonych restrykcji podróży między miejscowościami, niewielka ilość ludności chłopskiej zdołała się przedostać do miast. Większość z tych, którym się to udało, nie mogąc się wyżywić, umierała na ulicach większych miast Ukrainy. Widok zalegających zwłok był w tym okresie powszechny i przerażał ogromem fali głodu, czego dowodem są wykonane wówczas fotografie.

Osoby, które podporządkowały się systemowi kolektywizacji, nie poprawiły swojej sytuacji życiowej. Członkowie kołchozów, którzy zdecydowali się na kradzież drobnych ilości żywności, musieli liczyć się z groźbą najsurowszych kar. W zależności od typu niesubordynacji kary te określał między innymi dekret O ochronie mienia przedsiębiorstw państwowych, kołchozów, spółdzielni oraz wzmocnieniu własności społecznej, wchodzący w życie na początku sierpnia 1932 roku. Nazywany był on potocznie Prawem pięciu kłosów, gdyż za zerwanie takiej liczby groziła kara śmierci lub 10 lat obozu pracy przymusowej, tj. łagru[12]. Chłopi pozbawieni zapasów żywności przez bolszewickich aktywistów spożywali wszystko, co udało się im zdobyć: liście, trawę, kwiaty, żołędzie, psy, koty, konie, szczury, padlinę itd.[13]

Kwestia pomoru w Związku Sowieckim z perspektywy zewnętrznej

Ważne jest, aby problem Hołodomoru postrzegać z perspektywy ogólnokrajowej walki z tzw. kułaczeniem, tj. zdradzieckim sabotażem bogatych chłopów w gospodarce socjalistycznej. Nie należy odnosić tego wyłącznie do sfery rywalizacji czynników indoktrynacji komunistycznej w środowisku masowym z narodowym ruchem ukraińskim albo – co gorsze – widzieć w tym głównie proces rusyfikacji terenów Ukrainy. Można odnieść takie wrażenie z powodu dominacji w systemie władzy radzieckiej rosyjskiego czynnika narodowego, co jednak miało większe znaczenie w odniesieniu do wewnętrznych struktur KCZR i NKWD. Warto również zastanowić się, jaki wpływ miał tu czynnik ideologiczny w postaci faworyzowania robotników, w odniesieniu gospodarczym stanowiących ludność głównie miejską, kosztem ludności wiejskiej i jej pracy. Dostrzega się tu kwestie powrotu systemu feudalnego, uformowanego pod nowym stylem ideologicznym, z uwagi na usankcjonowanie każdej władzy i jej stosunku do obywateli, poddanych naczelnej woli polityczno-gospodarczej. Poważnym problemem sprawy Wielkiego Głodu była kwestia biernego stosunku zagranicznej opinii publicznej, dobrze poinformowanej względem spraw wewnętrznych ZSRR z pisemnych relacji placówek dyplomatycznych i wywiadu. Także władze II Rzeczpospolitej Polskiej, pomimo bezpośredniej tragedii również ludności polskiej, nie odniosły się oficjalnie do tych wydarzeń, uznając sprawę pomoru jako indywidualną rzecz Związku Sowieckiego. Doniosłym przykładem sytuacji Polaków i innych narodowości w pogrążonej w zagłodzeniu Ukrainie jest oficjalna Skarga Katarzyny Piwowarczyk adresowana do Konsulatu Polskiego w Charkowie w sprawie bezprawnego odebrania zboża przez brygadę aktywistów, napisana pierwotnie w języku ukraińskim:

1933 r. stycznia 23 dnia. Proszę was Polskiego Konsulatu nie odmawiać mojej prośbie, rozpatrzyć moją skargę. … ja Piwowarczyk Katarzyna zaopatrzyłam się poprzez swoją pracę fizyczną dla pożywienia w zboże 6 pudów 20 funtów, które to zarobione przeze mnie zboże znajduję się u Trenby Motri Mytrownej Fastowieckiej rady wiejskiej Bachmackiego rejonu, że … i Trenba Motria Motrynownej u której ja czasowo mieszkała była kontraktanką nie wykonała swoich zobowiązań w dziedzinie chlebozagotówek całkowicie i brygada ds. chlebozagotowok Fastowieckiej rady wiejskiej Bachmackiego rejonu na Czerniechowszczyźnie 12 XII 32 roku zabrała zboże zamiast Motri Mytronownej Trynby. I ja … zostałam bez kawałka chleba w dodatku w okresie zimowym nie zważając na moje biedactwo pochodzenie społeczne zostałam głodna i bez odzieży a Fastowiecka rada wiejska z powrotem nie oddaje przez brygadę zboża…[14].

Widmo śmierci głodowej przerażało każdego. Biorąc pod uwagę widok zmarłych ludzi na każdym kroku, tracono nadzieję na poprawę sytuacji, czego przejawem było wiele samobójstw. Trudnym problemem był coraz częściej występujący proceder kanibalizmu. Słynne były grupy przestępcze trudniące się porywaniem i spożywaniem dzieci, zwane kiełbasiarzami. Do pierwszych aktów ludożerstwa doszło na początku marca 1932 roku[15]. Rodzice zabijali własne dzieci, próbując ratować przed śmiercią siebie, jak i pozostałe potomstwo. Miały miejsce różnorakie typy tej zbrodni, w zależności od osobistej sytuacji. W latach głównej klęski głodu skazano za kanibalizm ponad 2500 osób. Należy też pamiętać, że jedna skazana osoba była nieraz odpowiedzialna nawet za kilkadziesiąt istnień ludzkich.

Stosunek władz ZSRR do klęski głodu

Poza granice ZSRR, głównie do Polski, coraz częściej przedostawały się informacje o tragicznym położeniu ludności pozbawionej środków do życia. Dopiero wiosną 1932 roku, czyli właściwie w okresie środkowym klęski głodowej, zaczęto stosować realne środki zaradcze. Pomoc państwowa obejmowała wyłącznie ludność skolektywizowaną. Pracownicy polni otrzymywali 200 g chleba dziennie, natomiast robotnicy rolni, np. traktorzyści – 400 g[16].

Jednak wraz z początkiem maja sytuacja ponownie się pogorszyła. Wszystko wskazywało na bierny stosunek władz do najpoważniejszego problemu dwudziestolecia, czego skutkiem była eskalacja katastrofy żywnościowej ludności wiejskiej w 1933 roku, trwającej miejscami nawet do 1934 roku. Miasta były regularnie zaopatrywane, a każdy mieszkaniec mógł liczyć na przydział kartkowy chleba. Natomiast ludność chłopska miała ulec całkowitemu pomorowi. W specjalnych sklepach, tzw. torgsinach, zaczęło brakować artykułów żywnościowych, więc nawet państwo przestało mieć korzyść z zaistniałej sytuacji skrajnego ubóstwa i wszechogarniającego braku chleba[17]. Przykładem tego jest fragment raportu polskiej placówki wywiadowczej w Charkowie z 7 lipca 1934 roku:

Szanowny Panie … Z chlebem na Ukrainie jest obecnie coraz gorzej. Komercyjny chleb podrożał o 100 procent, w ślad za takąż podwyżką chleba kartkowego znowu widzi się przed sklepami kilometrowe „ogonki”. Masa chłopska przyjeżdża ze wsi, żeby kupić tu chleb, a mieszkańcy Charkowa, którzy tylko mogą starają się zrobić sobie zapasy mąki i sucharów na zimę, bo oczekują powtórzenia głodu. … Dotychczas na targu można było dostać mięsa pod dostatkiem, dziś natomiast jest rzadko, przeważnie złe i oczywiście dostaje się wyznaczoną ilość. … Nawet w torgsinie pustki. Najlepszym dowodem upadku torgsinu jest fakt, że rubel torgsinowski na „czarnej giełdzie” (przed torgsinem) stracił wartość. W powietrzu czuje się strach, niezadowolenie i cichy bunt. Tymczasem żegnam. … Olga Berman … [18].

Wszystkie opisy codziennych wydarzeń wskazują, że władze bolszewickie urządziły własnym obywatelom przysłowiowe piekło na ziemi, nie wyrażając w tym przypadku żadnej przesady. Głód działał na psychikę ludzką w różnoraki sposób. Jedni umierali w samotności, inni ratowali się próbą ucieczki, różnymi sposobami. Ludzie z braku sił powszechnie wpadali w otępienie i senność, w konsekwencji dostając omamów. Wszystkie sytuacje wynikające z klęski głodu w Związku Sowieckim, a zwłaszcza na terenie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, były skrupulatnie tuszowane przez ośrodki władzy. Nawet spis powszechny ludności, obejmujący okres Hołodomoru, został sfałszowany tak, aby zniwelować straty powstałe w ludziach w wyniku śmierci z braku żywności. Działania rządu radzieckiego miały podobny charakter jak w przypadku maskowania zbrodni przeciwko ludzkości, zarówno tych dotyczących obcych osób, jak i własnych obywateli. Z tego powodu i w związku z biernością władz wobec tej tragedii, często Wielki głód na Ukrainie porównuje się do szeregu zbrodni okresu stalinowskiego terroru. Winą bolszewików było także to, że nie uznali oni faktu głodu, a propaganda komunistyczna cynicznie głosiła, że są to wymysły elementów kontrrewolucyjnych. Kiedy dziesiątki tysięcy ludzi umierały z głodu, władze radzieckie prowadziły maskującą politykę rozwoju kultury wśród ludności wiejskiej. Metoda zakłamania była dostrzegalna w każdym aspekcie życia społecznego. W kinach pokazywano filmy, w których ukazywano dobrodziejstwa socjalizmu, a w gazetach regularnie prezentowano dostatek życia kołchozowego.

Podsumowanie

Problem Wielkiego Głodu jest bardzo szeroko rozpatrywany i analizowany przez wielu badaczy dziejów XX wieku, zarówno pod względem unikalności tego zjawiska w ówczesnej Europie, jak również w związku z jego ogromną skalą. Hołodomor dotknął swoim zasięgiem cały obszar USRR i wiele odległych, słabiej zurbanizowanych miejsc na terenie całego Związku Sowieckiego. Sprawa czołowej roli Ukrainy w tym kryzysie społeczno-gospodarczym, zahaczającym bardzo poważnie o kryzys polityczny, wynikała z wyjątkowości położenia jej terytorium, zarówno w kwestii gospodarczej, jak również politycznej. Wśród ludności częściowo zaktywizowanej politycznie silny był element dążeń narodowo-separatystycznych, grożący rozpadem dotychczasowej struktury ZSRR. Teren ten był zbyt ważny dla państwa, aby można było sobie pozwolić na jego odłączenie i uniezależnienie. Bardziej korzystnie było doprowadzić do eskalacji klęski głodowej, jednocześnie ograniczając czynnik nacjonalistyczny ludności Ukrainy, niż stracić kontrolę nad tym terytorium jako integralną częścią dawnej Rosji i ówczesnego kraju sowietów.

Przy badaniu sprawy głodu należy bardzo ostrożnie analizować poszczególne jego aspekty. Nie można jednoznacznie udowodnić ani wykluczyć zaplanowanej akcji podporządkowania sobie społeczeństwa poprzez ograniczenie racji żywnościowych, choćby w skali procentowej, jako element Hołodomoru, który wykorzystano politycznie w danym momencie jego rozwoju. Ocena wydarzeń historycznych należy do jednego z najtrudniejszych zadań badań dziejów. Dlatego potrzeba długotrwałych i wnikliwych analiz materiałów źródłowych przedstawiających obraz danego problemu. Niniejszy artykuł stanowi swoiste wprowadzenie do tematu klęski niedoboru żywności w Kraju Rad, który może zainteresować zarówno laików, jak i badaczy naukowych.

Bibliografia:

I Dokumenty:

1. Skarga Katarzyny Piwowarczyk adresowana do Konsulatu Polskiego w Charkowie w sprawie bezprawnego odebrania zboża przez brygadę aktywistów, (w:) Kuśnierz R., Pomór w „Raju bolszewickim”, Toruń 2008.
2. Fragment raportu polskiej placówki wywiadowczej w Charkowie z 7 lipca 1934 roku, (w:) R. Kuśnierz, Pomór w „Raju bolszewickim”, Toruń 2008.
3. Fragmenty rozmowy wśród przedstawicieli KCZR:
4. a) Stalin i Kaganowicz, Pieriepiska. 1931-1936 g.g., Moskwa 2001.
5. b) Archiwum Państwowe Kijów, Fragment wypowiedzi archiwalnej http://www.archives.gov.ua/Sections/Famine, VII 1933, t. 13, k. 243.

II Opracowania:

1. Courtois S., Werth N., Panné Jean-Louis, Paczkowski A., Bartosek K., Margolin J.-L, Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999.
2. Davies N., Europa, Kraków 1999.
3. Kijas A., Morzy A., Ochmański J., Zarys dziejów ZSRR, Warszawa 1984.
4. Kulczycki S., Hołodomor – Wielki głód na Ukrainie w latach 1932-1933 jako ludobójstwo. Problem świadomości, Wrocław 2008.
5. Kuśnierz R., Ukraina w latach kolektywizacji i Wielkiego Głodu (1929-1933), Toruń 2005.
6. Rajca Cz., Głód na Ukrainie, Lublin 2005.
7. Snyder T., Skrwawione ziemie, Warszawa 2011.

[1] T. Snyder, Skrwawione ziemie, Warszawa 2011, s. 75; N. Davies, Europa,  Kraków 1999, s. 1024; S. Courtois, N. Werth (i in.), Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999, s. 158.

[2] Nowa Encyklopedia Powszechna PWN,  pod red. B. Kaczorowskiego, t. 8, Warszawa 2004, s. 385, (hasło: Wielki Głód na Ukrainie).

[3] R. Kuśnierz, Ukraina w latach kolektywizacji i Wielkiego Głodu (1929-1933), Toruń 2005, s. 197.

[4] S. Kulczycki, Hołodomor – Wielki głód na Ukrainie w latach 1932-1933 jako ludobójstwo. Problem świadomości, Wrocław 2008, s. 69.

[5] A. Kijas, J. Morzy, J. Ochmański, Zarys dziejów ZSRR, Warszawa 1984, s. 125.

[6] APKijów, Fragment wypowiedzi archiwalnej http://www.archives.gov.ua/Sections/Famine, VII 1933, t. 13, k. 243, dostęp: 04.01.2016.

[7] Stalin i Kaganowicz, Pieriepiska. 1931-1936 g.g., Moskwa 2001, s. 179.

[8] APKijów, Fragment wypowiedzi archiwalnej http://www.archives.gov.ua/Sections/Famine, VII 1933, t. 13, k. 243, dostęp: 04.01.2016.

[9] Cz. Rajca, Głód na Ukrainie, Lublin 2005, s. 77.

[10] R. Kuśnierz, Pomór w „Raju bolszewickim”, Toruń 2008, s. 11.

[11] S. Kulczycki, op. cit., s. 189-190.

[12] Cz. Rajca, op. cit., s. 79.

[13] S. Kulczycki, op. cit., s.190.

[14] R. Kuśnierz, op. cit., s. 61-62.

[15] Cz. Rajca,  op. cit., s. 95-96.

[16] S. Kulczycki, op. cit., s.185.

[17] R. Kuśnierz, op. cit., s. 167.

[18] Ibidem, s. 167-168.