Sejm Ustawodawczy II Rzeczypospolitej w kontekście jego naczelnego zadania

Wybory, oblicze polityczne, struktura wewnętrzna i personalia

Pierwszym dokumentem, który w okresie odradzania się państwa polskiego nawiązywał w swojej treści bezpośrednio do idei Sejmu Ustawodawczego, był manifest nowo powstałego Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z 7 listopada 1918 roku. W tym bowiem akcie zaznaczono wprost, że członkowie tegoż rządu obejmują władzę całkowicie i niepodzielnie, ale tylko do chwili zwołania polskiej konstytuanty.^[1] Kilka dni później, 11 listopada 1918 roku rząd lubelski podporządkował się przybyłemu do Warszawy Józefowi Piłsudskiemu, który to następnie wydał dwa dekrety: z 14 i 22 listopada. Podobnie jak w przypadku rządu Ignacego Daszyńskiego, wystawca tychże dokumentów potwierdzał jedynie tymczasowy charakter swojej władzy, określonej mianem „Naczelnika Państwa”.^[2]

Kolejnym aktem, kluczowym dla zrealizowania założenia, według którego o kształcie ustrojowym państwa polskiego powinien zadecydować parlament, była ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego, przygotowana przez rząd Jędrzeja Moraczewskiego i podpisana 28 listopada przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego.^[3] Jej fundamentem było tzw. pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze, zgodnie z którym głosowanie miało mieć charakter:

• powszechny – do urn pójść mogli wszyscy obywatele państwa, którzy ukończyli 21. rok życia, z wyłączeniem wojskowych, co wyrażać miało zasadę apolityczności armii;
• równy – każdy wyborca dysponować mógł jednym głosem, który to dodatkowo był równy głosowi innego głosującego;
• bezpośredni – uczestniczący w wyborach mieli głosować na potencjalnego posła Sejmu Ustawodawczego, a nie, jak dotąd w polskiej tradycji sejmowej, na elektora;
• tajny – w celu zagwarantowania nieograniczonego wyrażania poglądów politycznych;
• proporcjonalny – aby dokonać podziału mandatów, tzn. przeliczyć liczbę uzyskanych głosów na liczbę miejsc w sejmie dla danej partii, podług metody D’Hondta.^[4]

 

Ustaliwszy zasady, na jakich miały się odbywać wybory, ogłoszono następnie, że głosowanie odbędzie się w niedzielę 26 stycznia 1919 roku. Objąć ono miało obszar byłego Królestwa Polskiego i zachodnią część Galicji. Wobec toczących się walk polsko-ukraińskich i ciągle opanowanych przez wojska niemieckie ziem zachodnich, zdecydowano, iż na tych terenach wybory nie będą miały miejsca, lecz mocą dekretu uzna się polskich posłów dawnego parlamentu austriackiego i niemieckiego.^[5] Szczegóły sposobu organizacji wyborów do Sejmu Ustawodawczego II Rzeczypospolitej przedstawia poniższa tabela.

Na podstawie danych liczbowych zawartych w tabeli zauważyć można, że kwestia wybrania członków Sejmu Ustawodawczego okazała się nader złożona. Obok głównych wyborów z końca stycznia 1919 roku, przeprowadzono jeszcze pięć głosowań uzupełniających na terenach, które z biegiem czasu znalazły się pod kontrolą Polski, m.in. na Suwalszczyźnie, Białostocczyźnie, Pomorzu i w Wielkopolsce. Kilkakrotnie skorzystano też z formuły uznania posłów z parlamentów, które dotąd funkcjonowały na nowych ziemiach polskich. Nadto, warte odnotowania jest to, że Sejm Ustawodawczy nie miał odgórnie ustalonej liczby posłów. Na początku kadencji w pracach parlamentarnych udział brało 340 deputowanych, podczas gdy do marca 1922 roku liczba ta wzrosła o ponad 90 kolejnych posłów.

Ostateczne rozstrzygnięcie głównego głosowania w skali całego obszaru, na którym przeprowadzono wybory (tj. na terenie dawnego Królestwa Kongresowego i Galicji), z uwzględnieniem poparcia dla list wystawionych przez komitety największych sił politycznych, obrazuje następujący schemat.

Przy dość wysokiej frekwencji, obywatele polscy uczestniczący w głosowaniu generalnym z końca stycznia 1919 roku wskazali przede wszystkim na ugrupowania prawicowe, które uzyskały łącznie niemal 40% głosów. Niemniej jednak, błędem byłoby mówienie o totalnej porażce lewicy, która de facto zdobyła poparcie nieco ponad 1/3 głosujących. Natomiast stronnictwa centrowe otrzymały łącznie 15% głosów. Podobny wynik zanotowały pozostałe komitety, przede wszystkim ugrupowania mniejszości narodowych.

W wyniku podziału mandatów wedle wspomnianej metody D’Hondta, zarysowało się wstępne oblicze polityczne Sejmu Ustawodawczego II Rzeczypospolitej, które – jak się okazało – nie przetrwało próby czasu, ulegając znacznym modyfikacjom w wyniku licznych secesji i fuzji stronnictw. Szczegółowe dane o składzie poszczególnych klubów sejmowych na przestrzeni całej kadencji polskiej konstytuanty prezentuje poniższa tabela.

W początkowym okresie debaty konstytucyjnej najsilniejszym ugrupowaniem było Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”. Tę partię reprezentowało w „polskiej konstytuancie” 85 posłów. Niewiele mniej, bo 73 deputowanych przynależało do Związku Ludowo-Narodowego, natomiast 72 posłów zasiadało wówczas w Sejmie Ustawodawczym w ławach Narodowego Zjednoczenia Ludowego. Czwartym, co do liczebności klubem był Związek Polskich Posłów Socjalistycznych, piątym zaś Narodowa Partia Robotnicza. Wyłączywszy ugrupowania mniejszości narodowych, do trzech najmniejszych klubów zaliczały się: Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”, Polskie Stronnictwo Katolicko-Ludowe i Chłopskie Stronnictwo Radykalne.[6]

Pierwsze posiedzenie nowo wybranego Sejmu Ustawodawczego wyznaczono na poniedziałek 10 lutego 1919 roku. Obrady w tym dniu zainaugurował swoim wystąpieniem Naczelnik Państwa Józef Piłsudski^[7], a w roli marszałka seniora przewodnictwo objął osiemdziesięciopięcioletni Ferdynand Radziwiłł^[8]. Funkcję sekretarzy powierzono dwóm najmłodszym posłom: Mieczysławowi Niedziałkowskiemu^[9] ze Związku Polskich Posłów Socjalistycznych i ks. Zygmuntowi Kaczyńskiemu^[10] z partii chadeckiej. Tego samego dnia Sejm Ustawodawczy przystąpił do zatwierdzenia ponad 200 dekretów, wydanych dotąd przez Naczelnika Państwa. Na koniec, przewodniczący obradom Radziwiłł zwołał zebranie przywódców klubów liczących minimum 12 członków. W ten sposób zainicjowano funkcjonowanie tzw. Konwentu Seniorów, który następnie opracował szczegółowy regulamin prac sejmowych, określający m.in. sposób wybierania marszałka i ustalający skład Prezydium Sejmu 1919–1922.^[11]

Na następnym posiedzeniu z 14 lutego 1919 roku dokonano wyboru Marszałka Sejmu Ustawodawczego II Rzeczypospolitej, którym został Wojciech Trąmpczyński^[12], zgłoszony w imieniu Związku Ludowo-Narodowego. Przez aklamację wybrano także wicemarszałków: Andrzeja Maja (ZLN), Stanisława Osieckiego (PSL „Wyzwolenie”), Jakuba Bojko (PSL „Piast”), Jędrzeja Moraczewskiego (ZPPS) i Józefa Ostachowskiego (PZL). W tym dniu powołano także pięć komisji sejmowych:

• spraw zagranicznych, pod przewodnictwem Stanisława Grabskiego (ZLN);
• wojskową, kierowaną przez Antoniego Anusza (PSL „Wyzwolenie”);
• rolną, z przewodniczącym Wincentym Witosem (PSL „Piast) na czele;
• ochrony pracy, której prace nadzorował Ludwik Waszkiewicz (NPR);
• konstytucyjną, pod kierownictwem początkowo Władysława Seydy (ZLN), potem Macieja Rataja (PSL „Wyzwolenie”), wreszcie Edwarda Dubanowicza (NZL).^[13]

Należy jeszcze dodać, że 10 dni po inauguracyjnym posiedzeniu, tj. 20 lutego 1919 roku Sejm Ustawodawczy przyjął przez aklamację „Uchwałę o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa”. Według tego dokumentu, znanego powszechnie pod nazwą Małej Konstytucji, najwyższą władzę w państwie stanowił Sejm Ustawodawczy, którego wolę wykonywać miał Naczelnik Państwa oraz Rada Ministrów.^[14] Ten komitetowy system rządów miał być rozwiązaniem prowizorycznym i tymczasowym, które umożliwiło zrealizowanie zasadniczego zadania Sejmu Ustawodawczego II Rzeczypospolitej, polegającego na opracowaniu właściwej konstytucji niepodległej Polski.^[15]

Realizacja naczelnego zadania – Komisja Konstytucyjna,  projekt ustawy zasadniczej i debata plenarna

Jak zostało wspomniane w poprzedniej części artykułu, na 2. posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego II Rzeczypospolitej, 14 lutego 1919 roku powołano Komisję Konstytucyjną, której przewodniczącym został poseł Władysław Seyda^[16] ze Związku Ludowo-Narodowego. W jej składzie znalazło się ponadto 29 innych deputowanych, którzy reprezentowali poszczególne kluby sejmowe. Tym sposobem, Związek Ludowo-Narodowy delegował łącznie jedenastu posłów, PSL „Wyzwolenie” wysłało pięciu swoich przedstawicieli, a w imieniu PSL „Piast” w komisji tej zasiedli czterej posłowie. W zespole omawianego ciała pomocniczego względem Sejmu Ustawodawczego znalazło się ponadto trzech posłów socjalistycznych, po dwóch z Polskiego Zjednoczenia Ludowego i Narodowego Związku Robotniczego, a po jednym reprezentancie delegowały: Klub Pracy Konstytucyjnej, PSL „Lewica” i Koło Żydowskie. Mimo ambitnych aspiracji, ze względu na obciążenia innymi zadaniami, piętnastomiesięczne prace komisji nie przynosiły w pierwszej fazie zamierzonych efektów. Ograniczono się bowiem jedynie do przyjmowania projektów ustawy zasadniczej i ich lakonicznego opiniowania.^[17]

Warto odnotować, że obok sejmowej speckomisji do spraw przygotowania tekstu konstytucji, projekt ustawy zasadniczej wypracował także ośrodek rządowy. Z powołaniem 16 stycznia 1919 roku rządu Ignacego Jana Paderewskiego wiąże się powstanie rządowej Komisji Konstytucyjnej, zwanej początkowo „Komisją do oceny projektów konstytucji”. Jej naczelnym zadaniem było bowiem zebranie i ocena wszelkich dotychczas prezentowanych szkiców ustroju Polski odrodzonej. Później powszechną nazwą była „Ankieta Konstytucyjna”. W jej składzie znaleźli się przede wszystkim politycy pozostający poza sejmem, lokalni działacze społeczni i polityczni, duchowni, historycy oraz prawnicy. Funkcję przewodniczącego tego tzw. ciała posiłkowego rządu objął prof. Michał Bobrzyński, a sekretarzem i generalnym referentem został prof. Zygmunt Cybichowski.^[18] Efektem niespełna czteromiesięcznych prac był, co ciekawe, niemający rządowego charakteru, jak również niepopierany ostatecznie przez żaden z klubów poselskich „Projekt Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”, skierowany 6 kwietnia 1919 roku do sejmowej Komisji Konstytucyjnej.^[19] Jednak, wobec prośby skierowanej do Rady Ministrów o przygotowanie projektu formalno-prawnie rządowego, 3 maja 1919 roku gabinet Paderewskiego uchwalił „Projekt Deklaracji Konstytucyjnej”, przygotowany przez urzędników Kancelarii Prezydium Rady Ministrów^[20]. Niedługo po tym został on zaprezentowany na forum Sejmu Ustawodawczego przez Ministra Spraw Wewnętrznych Stanisława Wojciechowskiego. Krytyczna reakcja posłów skłoniła rząd do wprowadzenia poprawek z listopada 1919 roku. Posłowie nie zaakceptowali również trzeciego rządowego projektu, przedłożonego przez rząd Leopolda Skulskiego w styczniu 1920 roku.^[21]

Skupiając się jednak na ośrodku sejmowym, warto zauważyć, że w tym samym czasie do Sejmu Ustawodawczego wpłynął opracowany przez PSL „Wyzwolenie” katalog zasad, na jakich oparty miał być przyszły ustrój państwa. Ponadto, do Komisji Konstytucyjnej przekazano trzy dalsze projekty klubów poselskich. Były one zredagowane odpowiednio przez Mieczysława Niedziałkowskiego na zlecenie Związku Polskich Posłów Socjalistycznych, następnie przez posłów Związku Ludowo-Narodowego, a także w imieniu Klubu Pracy Konstytucyjnej przez prof. Józefa Buzka.^[22] Lato 1919 roku przyniosło liczne przegrupowania, rozłamy i sojusze na sejmowej scenie politycznej, stąd w ramach nowych, wewnątrzpartyjnych rozwiązań kompromisowych doszło do modyfikacji założeń konstytucyjnych. Postulaty te przedstawiano jednak głównie na gruncie debaty plenarnej, nie przedkładając już tym samym oficjalnych projektów.^[23]

Rezygnacja z 4 czerwca 1920 roku drugiego już przewodniczącego Komisji Konstytucyjnej Macieja Rataja^[24] z piastowanej dotąd funkcji wiązała się z ostatnią fazą pracy tegoż ciała sejmowego. Po tygodniu, powołany w miejsce Rataja Edward Dubanowicz^[25] przedstawił na forum Sejmu Ustawodawczego II Rzeczypospolitej ostateczny projekt, stanowiący wyraz nieznacznej większości komisyjnej.^[26] W myśl tego wstępnego zarysu założeń ustrojowych, niepodległa Polska miała być republiką wspartą na filarze Monteskiuszowskiego trójpodziału władz. Zaproponowano parlamentarny system rządów z modelem dwuizbowej legislatywy. Nadto, względem sejmu i senatu przyjęto, że kadencja tych organów wyniesie 5 lat, a prace będą się odbywać w ramach sesyjnego systemu obrad. Bierne prawo wyborcze miało przysługiwać osobom, które ukończyły 25. rok życia, natomiast do powszechnego głosowania mieli zostać dopuszczeni wszyscy obywatele mający 21 i więcej lat.^[27]

Przeciwko takiemu projektowi opowiedziało się wiele ugrupowań sejmowych, co wyraźnie dało się zauważyć w toku debaty konstytucyjnej. Do najbardziej spornych punktów ustawy zasadniczej należały artykuły 35. i 36., które dotyczyły wprost senatu.^[28] Chcąc przeanalizować koncepcje ustrojowe klubów Sejmu Ustawodawczego  II Rzeczypospolitej w przedmiocie tego sporu, nieodzowne jest odwzorowanie przebiegu tzw. „senackiej debaty plenarnej”, który to obrazuje poniższa tabela.

Z przytoczonych danych wynika, że debata plenarna na forum Sejmu Ustawodawczego rozpoczęła się 8 lipca 1920 roku wystąpieniem przewodniczącego Komisji Konstytucyjnej. Napięta sytuacja zewnętrzna wymusiła jednak dwumiesięczną przerwę w obradach sejmu.^[29] Po niej, we wrześniu 1920 roku wznowiono dyskusję, a miesiąc później poddano pod głosowanie pierwsze trzy rozdziały konstytucji. Wobec licznych konfliktów o drugą izbę parlamentu, artykuły o senacie były dwukrotnie odsyłane do Komisji Konstytucyjnej, stając się jednocześnie przedmiotem licznych sporów między partiami.^[30]

To oznaczało, że referent wspomnianego komitetu sejmowego do spraw opracowania tekstu konstytucji, poseł Edward Dubanowicz przedstawił na forum Sejmu Ustawodawczego w trakcie drugiego czytania aż trzy wersje projektu ustawy zasadniczej w zakresie spornej „kwestii senackiej”. Pierwszy z nich, ten najbardziej podstawowy, bo zaprezentowany na początku debaty, w składzie senatorów wymieniał: 70 członków wybieranych w głosowaniu przez sejm spoza jego grona, reprezentantów samorządu, wyznań religijnych, uczelni i instytucji naukowych, adwokatury, Naczelnej Izby Gospodarczej oraz Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego i Prezesa Trybunału Administracyjnego.^[31] Według drugiej edycji art. 36, senatorowie pochodzić mieli w 80% z wyborów powszechnych, a w 20% na skutek nominacji dokonywanych przez instytucje pozapolityczne.^[32] Po wprowadzeniu kolejnych poprawek, w ramach już trzeciego projektu, głosowanie bezpośrednie zostało utrzymane. Swoistym novum było przyjęcie zasady, że co pięć lat wygasać będzie tylko połowa mandatów senatorskich, choć kadencja senatu nadal miała być pięcioletnia.^[33] Warto dodać, że z pomysłu tego ostatecznie zrezygnowano.

W dniu 8 marca 1921 roku Komisja Konstytucyjna po raz kolejny przedłożyła sejmowi projekt ustawy zasadniczej, tym razem w celu zainicjowania tzw. trzeciego czytania. Debata miała z natury rzeczy charakter bardziej ogólny, stając się niejako preludium do ostatecznego rozwiązania problemu uchwalenia konstytucji, czego potwierdzeniem było stosunkowo szybkie przejście do bloku wnikliwych głosowań nie nad rozdziałami i artykułami, lecz w niektórych przypadkach nad poszczególnymi słowami.^[34] W istocie zajęło to dwa dni, tj. 15 i 16 marca, a w trzecim dniu – 17 marca 1921 roku, po złożeniu przez kluby oficjalnych deklaracji, głosowano ustawę konstytucyjną w całości, którą to ogromną większością głosów przyjęto.^[35] Konstytucja marcowa została opublikowana 1 czerwca 1921, lecz wiele z jej zapisów weszło w życie dopiero po wyborach do parlamentu z 5 i 12 listopada 1922 roku i dokonanym 9 grudnia 1922 roku wyborze Prezydenta RP.^[36]

 

Bibliografia:

1. Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu Ustawodawczego II Rzeczypospolitej z lat 1919–1922 [w wersji elektronicznej: Biblioteka Sejmowa, http://libr.sejm.gov.pl/bibl/, dostępne: 26 VIII 2014].
2. Ajnenkiel A., Historia sejmu polskiego. II Rzeczpospolita, t. 2, cz. 2, Warszawa 1989.
3. Ajnenkiel A., Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975.
4. Ajnenkiel A., Sejmy i konstytucje w Polsce 1918–1939, Warszawa 1968.
5. Ajnenkiel A., Spór o model parlamentaryzmu polskiego do roku 1926, Warszawa 1972.
6. Brzoza Cz., Dubanowicz Edward, (w:) Ktobył kim w Drugiej Rzeczypospolitej,red. Majchrowski J.M., Warszawa 1994, s. 268.
7. Brzoza Cz., Radziwiłł Ferdynand Franciszek, (w:) Ktobył kim w Drugiej Rzeczypospolitej,red. Majchrowski J.M., Warszawa 1994, s. 410.
8. Gajewski S., Kaczyński Zygmunt, (w:) Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej,red. Majchrowski J.M., Warszawa 1994, s. 311.
9. Gwiżdż A., Prawo państwowe, (w:) Historia państwa i prawa Polski 1918–1939, cz. 1. red. Ryszka F., Warszawa 1962, s. 97–167.
10. Krukowski S., Geneza konstytucji z 17 marca 1921 r., Warszawa 1977.
11. Łaptos J., Mania A., Trąmpczyński Wojciech, (w:) Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej,red. Majchrowski J. M., Warszawa 1994, s. 555.
12. Majchrowski J.M., Rataj Maciej, (w:) Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej,red. idem, Warszawa 1994, s. 16 i n.
13. Majchrowski J.M., Seyda Władysław Kazimierz, (w:) Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej,red. idem, Warszawa 1994, s. 65.
14. Pietrzak M., Rządy parlamentarne w Polsce w latach 1918–1926, Warszawa 1968.
15. Próchnik A., Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej, Warszawa 1983.
16. Śliwa M., Niedziałkowski Mieczysław, (w:) Ktobył kim w Drugiej Rzeczypospolitej,red. Majchrowski J. M., Warszawa 1994, s. 377.

 

[1] M. Pietrzak, Rządy parlamentarne w Polsce w latach 1919–1926, Warszawa 1969, s. 35.

[2] A. Ajnenkiel, Sejmy i konstytucje w Polsce 1918–1939, Warszawa 1968, s. 18.

[3] Ibidem, s. 18 i n.

[4] Ibidem, s. 19 i n.

[5] A. Próchnik, Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej, Warszawa 1983, s. 44 i n.

[6] M. Pietrzak, op. cit., s. 90

[7] A. Ajnenkiel, Historia sejmu polskiego. II Rzeczpospolita, t. 2, cz. 2, Warszawa 1989, s. 35.

[8] Cz. Brzoza, Radziwiłł Ferdynand Franciszek, (w:) Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, red. J.M. Majchrowski, Warszawa 1994, s. 410.

[9] M. Śliwa, Niedziałkowski Mieczysław, (w:) Ibidem…, s. 377.

[10] S. Gajewski, Kaczyński Zygmunt, (w:) Ibidem…, s. 311.

[11] A. Ajnenkiel, Historia sejmu…, s. 35–37.

[12] J. Łaptos, A. Mania, Trąmpczyński Wojciech, (w:) Kto był kim…, s. 555.

[13] A. Ajnenkiel, Historia sejmu…, s. 39.

[14] Ibidem, s. 40.

[15] Ibidem, s. 40 i n.

[16] J.M. Majchrowski, Seyda Władysław Kazimierz, (w:) Kto był kim…, s. 65.

[17] A. Ajnenkiel, Spór o model parlamentaryzmu polskiego do roku 1926, Warszawa 1973, s. 209.

[18] Ibidem, s. 210.

[19] Ibidem, s. 210 i n.

[20] Ibidem, s. 213.

[21] Ibidem, s. 222–224.

[22] A. Gwiżdż, Prawo państwowe, (w:) Historia państwa i prawa Polski 1918–1939, cz. 1, red. F. Ryszka, Warszawa 1962, s. 115.

[23] A. Ajnenkiel, Spór o model…, s. 219.

[24] J.M. Majchrowski, Rataj Maciej, (w:) Kto był kim…, s. 16 i n.

[25] Cz. Brzoza, Dubanowicz Edward, (w:) Ibidem…, s. 268.

[26] Sejm Ustawodawczy, Sprawozdanie Stenograficzne 160. posiedzenia z 8 VII 1920 r., ł. 4–21; S. Krukowski, Geneza konstytucji z 17 marca 1921 r., Warszawa 1977, s. 235.

[27] A. Ajnenkiel, Spór o model…, s. 226.

[28] A. Gwiżdż, op. cit., s. 116.

[29] Od lutego 1919 roku trwała wojna polsko-rosyjska. W połowie 1920 roku wojska bolszewickie rozpoczęły natarcie, w wyniku którego doszło do decydującej bitwy warszawskiej, zwycięskiej dla Polaków.

[30] A. Ajnenkiel, Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975, s. 152.

[31] S.U., Spr. Sten. 160. pos. z 8 VII 1920 r., ł. 4–21; S. Krukowski, op. cit., s. 235–238.

[32] S.U., Spr. Sten. 192. pos. z 2 XII 1920 r., ł. 57–62; S. Krukowski, op. cit., s. 267.

[33] S.U., Spr. Sten. 202. pos. z 25 I 1921 r., ł. 4 i n.; S. Krukowski, op. cit., s. 269 i n.

[34] A. Ajnenkiel, Parlamentaryzm…, s. 152.

[35] S.U., Spr. Sten. 221. pos. z 17 III 1921 r., ł. 6.

[36] A. Ajnenkiel, Parlamentaryzm…, s. 153–156.