Z jednej strony zatłoczone wiejskie chaty, pańszczyźniany styl życia, gwałty na synowych dokonywane w majestacie prawa, a z drugiej wizja życia miejskiego, walki o godny byt materialny, prawa wyborcze oraz równość kobiet i mężczyzn – Rosja u progu dwudziestego wieku jawi się jako kraj pełen kontrastów. Czy pomiędzy tymi odmiennymi obrazami jest gdzieś miejsce na żywot zwykłego człowieka? W jakim stopniu zmieniło się jego życie? Czy w ogóle się zmieniło?

Wprowadzenie

Rosja w początkowych latach dwudziestego wieku była areną znaczących przemian. Polityczna sytuacja Imperium ulegała zmianie. Różne ośrodki władzy i grupy nacisku, takie jak partie polityczne, liczne zgromadzenia i stowarzyszenia oraz dynastia Romanowów, usilnie starały się albo zdobyć, albo utrzymać władzę. Industrializacja nabierała tempa już za czasów panowania Aleksandra III (1881-1894). Nic zatem dziwnego, że na przełomie wieków coraz więcej ludzi migrowało z terenów wiejskich do miast.[1]

Celem artykułu jest przyjrzenie się temu, w jaki sposób rosyjskie społeczeństwo dostosowywało się do przemian w trzech powiązanych ze sobą obszarach: w gospodarce, polityce i w rodzinie. Zawężając, ale i uszczegółowiając te obszary, analizie zostaną poddane zwłaszcza zmiany dotyczące struktury zatrudnienia i organizacji pracy, zaangażowania w działalność polityczną oraz ról płciowych i struktury rodziny. Należy tu nadmienić, że autor koncentruje się przede wszystkim na „zwykłych ludziach”, czyli robotnikach miejskich i rolnikach, którzy stanowili w przybliżeniu 86 procent mieszkańców europejskiej części Rosji.[2] Oficjalnie określano ich terminem „chłopi” – pojęcie, które odnosiło się do każdego, kto został wyemancypowany (uwłaszczony) w roku 1861, niezależnie od miejsca zamieszkania. Niniejszy artykuł analizuje głównie wydarzenia i procesy zachodzące od początku dwudziestego wieku do wybuchu pierwszej wojny światowej, jednak zawiera również odniesienia do wydarzeń spoza tych ram czasowych – wszak przemiany te były częścią dłuższych procesów społeczno-politycznych. Niektóre z nich rozpoczęły się już przed rokiem 1900. Zakończeniu części z nich przeszkodził wybuch wojny w roku 1914; inne trwały pomimo działań wojennych, rewolucji i zmian władzy.

Początek dwudziestego wieku to przede wszystkim czas planowania: projekty reform dotyczyły wsi i miast, tworzone były oddolnie i odgórnie, w pałacach Petersburga i w podziemnych kołach marksistowskich. Skutki tych reform miały znaczący wpływ na pracę, zaangażowanie polityczne i życie prywatne niektórych Rosjan – przede wszystkim mieszkańców miast i okolic. Jednak tradycyjne style życia były zbyt silnie zakorzenione w mentalności zbiorowej zwykłych ludzi, a zasięg przemian – w szczególności na obszarach wiejskich – był zbyt mały, aby gruntownie zmienić całość społeczeństwa rosyjskiego. Dostęp do nowych możliwości ekonomicznych i politycznych nie zawsze niósł z sobą zmiany w strukturze rodzin czy pozycji kobiet i mężczyzn w społeczeństwie. Pod pewnymi względami modernizacja kraju prowadziła wręcz do utwierdzania tradycyjnych wartości i ról społecznych.

Zatrudnienie i sytuacja gospodarcza

W pierwszych dwóch dekadach dwudziestego wieku rodziny wiejskie otrzymały możliwość rozpoczęcia niezależnego życia w swoich własnych gospodarstwach rolnych. Pomimo uwłaszczenia w roku 1861, chłopi byli przywiązani do swoich lokalnych społeczności (obszczin, ros. община). Ziemia była wspólną własnością takiej społeczności, a niewielkie pola w kształcie wąskich pasków były rotacyjnie przydzielane głowom rodzin w czasowe użytkowanie. Taki system był niewydajny: w roku 1900 jedynie 16 procent gospodarstw wiejskich wyprodukowało nadwyżkę żywności.[3] Ponadto status majątkowy poszczególnych gospodarstw cyklicznie ulegał poprawie i pogorszeniu – zjawisko, które Theodor Shanin nazwał „mobilnością cykliczną” (ang. cyclical mobility).[4] W rezultacie różne rodziny stawały się ekonomicznie silne w różnym czasie, co przeszkodziło w wykształceniu się klasy skutecznych rolników, zdolnej do zwiększenia ogólnej produktywności rosyjskiego rolnictwa. W roku 1906 rozpoczęto tak zwane reformy Stołypina: indywidualni rolnicy, którzy zrzekli się swoich praw do użytkowania kawałków ziemi wspólnej, mogli w zamian otrzymać na własność skonsolidowane gospodarstwa rolne. Tę opcję wybierały dziesiątki tysięcy indywidualnych rolników, a już w 1909 roku rząd zachęcał całe wsie, aby przenosiły się na skonsolidowane gospodarstwa.[5] Domostwa, które skorzystały z reformy, stawały się ekonomicznie niezależne: mężczyźni, którzy byli głowami rodzin, nie musieli już konsultować z innymi członkami lokalnych społeczności żadnych kwestii związanych z użytkowaniem ziemi. Rolnicy chętniej inwestowali w ziemię, która miała zostać w ich rękach na zawsze. Poza tym łatwiej im było wprowadzać innowacje technologiczne na skonsolidowanych polach niż na skrawkach rozrzuconych w okolicach wsi. Nowa organizacja pracy była zmianą na tyle fundamentalną i korzystną dla rolników, że – jak zaznacza współczesny im obserwator – większość z nich „nigdy nie zgodzi się powrócić do obszcziny czy do systemu małych pól-pasków”.[6]

Z drugiej strony, z reformy skorzystało jedynie 2,5 miliona domostw w europejskiej części Rosji, a kolejne 3 miliony rolników w celu poprawy warunków bytowych wyemigrowało na Syberię.[7] Ponadto jedynie trzecia cześć biorących udział w reformie otrzymała skonsolidowane gospodarstwo wraz z domem.[8] George Tomakoff twierdzi, że reformy nie można ocenić jako porażki – nie wiadomo, jakie miałaby skutki, gdyby jej realizacji nie przeszkodził wybuch wojny.[9] Niemniej jednak liczba beneficjentów była niewielka w porównaniu z ogólną populacją Rosji, która w roku 1897 wynosiła 126,4 milionów, a już w roku 1913 – 170,1 milionów.[10] Można zatem stwierdzić, że liczba ludności Rosji wzrastała tak szybko, że reformatorzy nie byli w stanie nadążyć za pojawiającymi się problemami. W rezultacie w pierwszych latach dwudziestego wieku organizacja pracy większości zwykłych rolników pozostała niezmieniona.

Urbanizacja doprowadziła do powstania nowych zawodów, przede wszystkim związanych z przemysłem i przetwórstwem. W niektórych rejonach Rosji, na przykład w centralnym regionie ekonomicznym wokół Moskwy, fabryki położone były w pobliżu wsi. Umożliwiało to mężczyznom codzienne dochodzenie do pracy. Kobiety, które zgodnie z oczekiwaniami społecznymi pozostawały w domach, korzystały z możliwości oferowanych przez system nakładczy (czyli chałupnictwo) bądź w inny sposób indywidualnie organizowały swoją pracę zarobkową. Jednak tak uzyskane pieniądze były w wielu miejscach, na przykład w rejonie Charkowa, zaledwie dodatkiem do przychodów z gospodarstwa rolnego.[11] Osoby, które pod koniec dziewiętnastego wieku migrowały ze wsi do odległych miast, często wracały do rodzinnych społeczności, by tam założyć rodzinę. Dotyczyło to przede wszystkim kobiet.[12] Choć więc niektórzy rolnicy skorzystali z nowych możliwości, jakie oferowały miasta, większość pozostała zależna od wsi, zarówno ekonomicznie, jak i emocjonalnie.

Niemniej jednak niektórzy chłopi przenosili się do miast, przyczyniając się do szybkiego wzrostu liczebności proletariatu miejskiego. W pierwszych dwóch dekadach dwudziestego wieku coraz więcej osób traktowało taką przeprowadzkę jako rozwiązanie stałe, a nie tymczasowe. Świadczy o tym odsetek robotników-mężczyzn, którzy żyli w miastach ze swoimi rodzinami: pod koniec dziewiętnastego wieku jedynie 5 procent żonatych pracowników zatrudnionych w przemyśle mieszkało ze swoimi żonami, podczas gdy w roku 1918 w Piotrogrodzie (Petersburgu) – aż 71 procent.[13] Petersburg był stolicą Rosji, więc odsetek ten mógł być niższy w miastach prowincjonalnych, ale niewątpliwie dla wielu chłopów praca w mieście stawała się rozwiązaniem permanentnym. Ich styl pracy ulegał drastycznym zmianom. W fabrykach praca była monotonna i nisko płatna, lecz bardziej stabilna i przewidywalna niż praca na roli. Ponadto miasta oferowały osobom bez szlacheckiego pochodzenia więcej możliwości zdobycia wykształcenia i podjęcia bardziej interesującej pracy, na przykład w edukacji czy położnictwie. Ceną, jaką migrantom do miast przyszło zapłacić za nowe możliwości, była utrata domów, które posiadali oni na wsi. Robotnicy miejscy często mieszkali w wieloosobowych salach przy zakładach pracy lub w przeludnionych wynajmowanych mieszkaniach.[14] Jak zaznacza Barbara Alpern Engel, te zmiany, jakkolwiek ogromne, dotyczyły głównie miast i nie objęły większości populacji, która wciąż mieszkała na wsi.[15]

Działalność polityczna

W początkowych latach dwudziestego wieku wzrastał odsetek zwykłych ludzi zaangażowanych w działalność polityczną, i to zarówno tę oficjalną, jak i nieformalną czy podziemną. Już w drugiej połowie dziewiętnastego stulecia do mieszkańców wsi i do robotników przemysłowych zaczęli się zwracać aktywiści, głównie narodnicy i marksiści.[16] Obie grupy rekrutowały w swoje szeregi zarówno mężczyzn, jak i kobiety.[17] Procesy zachodzące na początku dwudziestego wieku, takie jak urbanizacja, rozluźnienie cenzury czy rozwój nowoczesnych metod komunikacji, ułatwiły zaangażowanie w życie publiczne większej liczby mieszkańców Imperium. Oczywiście przed rokiem 1900 zwykli ludzie nie byli politycznie pasywni: za przykład mogą posłużyć powstania chłopskie, które w Rosji wybuchały już w siedemnastym wieku.[18] Jednak dopiero w późnym dziewiętnastym i wczesnym dwudziestym stuleciu szeroko zakrojona współpraca pomiędzy intelektualistami oraz „masami” umożliwiła rozwój dobrze zorganizowanych i skutecznych ruchów politycznych.

Podczas gdy wspomniane wcześniej organizacje często były nieformalne lub wręcz nielegalne, zwykli ludzie angażowali się również w oficjalną politykę. Od czasów uwłaszczenia chłopów mężczyźni mogli brać udział w zgromadzeniach społeczności wiejskiej i wybierać członków zgromadzenia włości (ros. волость, jednostka terytorialna większa niż obszczina).[19] Gdy w początkach dwudziestego wieku mężczyźni wyjeżdżali z niektórych regionów w celu znalezienia pracy bądź odbycia służby wojskowej, kobiety zyskiwały część praw politycznych uprzednio zarezerwowanych dla mężczyzn.[20] Deputaci chłopscy byli obecni i zauważalni w pierwszych dwóch Dumach (lata 1906-07), choć można przypuszczać, że ich wyrazistość była rezultatem nie tyle znaczącej pozycji politycznej, co charakterystycznego ubioru: brytyjski obserwator posiedzeń Dumy był pod wrażeniem tego „barwnego zgromadzenia”, gdzie „każdy miał na sobie strój charakterystyczny dla swojej klasy społecznej”.[21] Warto również zaznaczyć, że chłopi wywierali realny wpływ na reformy Stołypina – władze odpowiedzialne za reformy przeprowadzały z nimi konsultacje społeczne. Jakkolwiek nieskuteczne były te pierwsze próby, to przecież po raz pierwszy chłopi mieli szansę uczestniczyć w legalnych działaniach politycznych na większą skalę.

Model rodziny i role płciowe

Dzięki industrializacji i urbanizacji robotnicy – zarówno kobiety, jak i mężczyźni – uzyskiwali coraz większą niezależność od wielopokoleniowych rodzin, z którymi poprzednio mieszkali. Nowe możliwości otworzyły się przed kobietami, których prawo do posiadania własności prywatnej było wcześniej ograniczane. Teraz zaczęły one bardziej niezależnie zarabiać i wydawać własne pieniądze.[22] Co więcej, zwłaszcza na początku przemian, małżonkowie niejednokrotnie mieszkali oddzielnie; żony zostawały w wioskach lub pracowały w odległych częściach miast.[23] W rezultacie kobiety zyskiwały kontrolę nad wiejskimi gospodarstwami domowymi albo prowadziły samodzielne życie w mieście. Były również dopuszczane do miejsc uprzednio zarezerwowanych wyłącznie dla mężczyzn – na przykład zaczęły uczęszczać do tawern.[24] Podległość kobiet wobec mężczyzn słabła. Jednak, jak już wspomniano, w pierwszych dwóch dekadach dwudziestego wieku ta tendencja zaczęła się odwracać: odsetek małżeństw mieszkających wspólnie w miastach wzrastał, a role płciowe w tych związkach bywały tak samo konserwatywne, jak w tradycyjnych społecznościach wiejskich. Przejście od rodzin wielopokoleniowych do nuklearnych było niewątpliwie znaczącą zmianą – na przykład chroniło to kobiety przed powszechnym (i legalnym) wykorzystywaniem seksualnym przez teściów.[25] Jednak pomimo licznych zmian, w wielu przypadkach początek dwudziestego stulecia, po krótkotrwałym rozluźnieniu, przyniósł ponowne utwierdzenie władzy mężczyzn nad kobietami.

W dziewiętnastym wieku nierówności między mężczyznami i kobietami były tak głęboko zakorzenione w społeczeństwie, że dla współczesnych pozostawały niemal niezauważalne.[26] Kiedy odsetek kobiet w sile roboczej miast wzrósł z jednej piątej w roku 1885 do jednej trzeciej w roku 1914, siłą rzeczy kobiety w jakiś sposób zaistniały w życiu publicznym. Ponadto, jak zaznacza Linda Edmondson, w czasach niepokojów społecznych kobiety zaczynają działać na rzecz wszystkich kobiet, jako jednej grupy społecznej. Taka właśnie sytuacja miała miejsce podczas Rewolucji 1905 roku: kobiety aktywnie angażowały się w strajki i protesty. Powołano wtedy Związek na rzecz równouprawnienia kobiet (ros. Союз равноправия женщин) wraz z oddziałami regionalnymi.[27] I choć organizacje kobiece straciły na popularności w kolejnych latach, to wciąż były aktywne (na przykład w grudniu 1908 roku odbył się Wszechrosyjski Kongres Kobiet).[28] Ponadto niektóre grupy założone przez mężczyzn, na przykład różne struktury marksistowskie, rekrutowały w swoje szeregi kobiety i dążyły do ich emancypacji w ramach walki o szerzej rozumianą równość i socjalizm. Jednak organizacje te często pogardzały tradycyjnymi emancypantkami: według bolszewiczki Aleksandry Kołłontaj, feministki i sufrażystki starały się poprawić pozycję kobiet w społeczeństwie kapitalistycznym, podczas gdy „kobiety pracujące walczą o wspólne cele klasowe”.[29] Zmiany zachodziły również na poziomie lokalnym. W niektórych miastach powstawały niewielkie społeczności, w których mężczyźni i kobiety żyli wspólnie, dzieląc pieniądze i obowiązki, a niektóre małżeństwa przyjmowały bardziej partnerski model związku.[30] Na początku dwudziestego wieku tradycyjne role społeczne kobiet i mężczyzn, pomimo chwilowych wahnięć, pozostawały jednak w dużej mierze niezmienione. Natomiast przełomowy był sam fakt zaistnienia kwestii płci w debacie publicznej.

Gdy kobiety i mężczyźni pracowali oraz mieszkali oddzielnie, choćby przez pewien czas, zaczynali definiować swoją tożsamość niezależnie od drugiej płci. Samotnie mieszkający mężczyźni, zarówno w miastach, jak i na wsi, zyskiwali więcej możliwości spędzania czasu z innymi mężczyznami, a kobiety – z innymi kobietami. Mężczyźni spotykali się na przykład w barach i gospodach, a kobiety – w różnych organizacjach kobiecych.[31] Doprowadziło to do rozwoju oddzielnych popularnych kultur: męskiej i kobiecej. Linda Edmondson zaznacza, że w pierwszych latach dwudziestego wieku tylko jedno poważne czasopismo ukazujące się przez dłuższy czas poruszało kwestie kobiet – Zhenskii vestnik.[32] Jednak znacząca liczba czasopism popularnych, takich jak Vestnik mody czy Niva, również skierowana była do kobiet.[33] Choć oczywiste jest, że celem tych publikacji nie była dyskusja na tematy feministyczne, można przypuszczać, że i one kształtowały zbiorową tożsamość kobiet. Temat ten wymaga jednak dalszych, dogłębnych badań. Samotnie mieszkający mężczyźni, którzy już nie postrzegali swojej męskości przez pryzmat pozycji w rodzinie, rozwinęli własną kulturę, która koncentrowała się wokół miejsca pracy i często wiązała się z używaniem wulgarnego języka oraz opowiadaniem niewybrednych dowcipów.[34] Można się jednak zastanawiać, czy oddzielne kultury sprzyjały emancypacji kobiet i równouprawnieniu, czy też prowadziły do konfrontacji pomiędzy tymi dwiema grupami, z której zwycięsko najprawdopodobniej wyszłaby grupa historycznie bardziej wpływowa – w tym przypadku mężczyźni.

Podsumowanie

Procesy industrializacji i urbanizacji, które gwałtownie przyspieszyły w Rosji pod koniec dziewiętnastego wieku, pozornie wywarły ogromny wpływ na zwykłych obywateli – przede wszystkim tych z miast, ale i ze wsi. Trudno zaprzeczyć, że w pierwszych dwóch dekadach dwudziestego stulecia znaczna liczba zwykłych ludzi skorzystała z okazji, aby znaleźć nową pracę, zdobyć na własność gospodarstwo rolne czy przenieść się do miasta. Robotnicy i, w mniejszym stopniu, rolnicy spotykali się z często radykalną agitacją polityczną, i sami niekiedy przystępowali do różnych partii lub organizacji. To w konsekwencji doprowadziło do pewnych zmian w poczuciu tożsamości, w strukturze rodziny i zaangażowaniu politycznym mieszkańców Imperium. Kwestie takie jak równouprawnienie kobiet i prawa wyborcze pojawiły się w debacie publicznej.

Niemniej przemiany gospodarcze i polityczne nie stworzyły nowego życia z dnia na dzień. Mieszkańcy miast, rolnicy i wszyscy pozostali w większości zachowali jednak tradycyjną mentalność oraz poglądy na temat pracy, polityki czy rodziny. Co więcej, zmiany takie jak reformy Stołypina, migracja na Syberię, industrializacja, urbanizacja czy rozszerzanie praw politycznych ominęły miliony ludzi. Do wielu odległych miejsce nowe technologie i idee zwyczajnie nie docierały. Kwestie społeczne, z którymi mierzyli się aktywiści – a przede wszystkim zwykli ludzie – na początku dwudziestego wieku, nierzadko okazywały się równie trudne dla kolejnych pokoleń reformatorów sowieckich, a potem i rosyjskich.

 

Bibliografia:

Źródła pierwotne:

1. Kofod C., Khutorskoe razselenie, 1907, cyt. za: G. Tomakoff, ‘Stolypin’s Agrarian Reform: An Appraisal’, (w:) The Russian Review 30, 2 (1971), s. 127.
2. Kołłontaj A., Women’s Day, 17 lutego 1913, https://www.marxists.org/archive/kollonta/1913/womens-day.htm (dostęp: 20.11.2015).
3. Pares B., Russia and Reform, 1907, cyt. za: W. Moss, A History of Russia, Volume 2: Since 1855, Londyn 2005, s. 99.

Źródła wtórne:

1. Edmondson L. H., Feminism in Russia, 1900-17, Londyn 1984.
2. Engel B. A., Women in Russia, 1700-2000, Cambridge 2004.
3. Falkus M., The Industrialisation of Russia, 1700-1914, Londyn 1972.
4. Glickman R., ‘Peasant Women and Their Work’, (w:) Russian Peasant Women, pod red. B. Farnsworth, L. Violi, Nowy Jork i Oxford 1992, s. 54-72.
5. Kimball A., Russian Peasants and Village Lands, 1861-1917, http://pages.uoregon.edu/kimball/1861-1917.krx.lnd.htm (dostęp: 21.11.2015).
6. Mousnier R., Peasant Uprisings in Seventeenth-Century France, Russia and China, tłum. na j. angielski B. Pearce, Londyn 1971.
7. Pipes R., ‘Russian Marxism and Its Populist Background: The Late Nineteenth Century’, (w:) The Russian Review 19, 4 (1960), s. 316-337.
8. Rogger H., Russia in the Age of Modernisation and Revolution, Londyn i Nowy Jork 1983.
9. Shanin T., The Awkward Class. Political Sociology of Peasantry in a Developing Society: Russia 1910-1925, Oxford 1972.
10. Tomakoff G., ‘Stolypin’s Agrarian Reform: An Appraisal’, (w:) The Russian Review 30, 2 (1971), s. 124-138.
11. Yaney G., ‘The Concept of the Stolypin Land Reform’, (w:) Slavic Review 23, 2 (1964), s. 275-293.

[1] B. A. Engel, Women in Russia, 1700- 2000, Cambridge 2004, s. 108.

[2] A. Kimball, Russian Peasants and Village Lands, 1861-1917, http://pages.uoregon.edu/kimball/1861-1917.krx.lnd.htm (dostęp: 21.11.2015)

[3] H. Rogger, Russia in the Age of Modernisation and Revolution, Londyn i Nowy Jork 1983, s. 82.

[4] T. Shanin, The Awkward Class. Political Sociology of Peasantry in a Developing Society: Russia 1910-1925, Oxford 1972, s. 71-80.

[5] G. Yaney, ‘The Concept of the Stolypin Land Reform’, (w:) Slavic Review 23, 2 (1964), s. 281-286.

[6] C. Kofod, Khutorskoe razselenie, 1907, cyt. za: G. Tomakoff, ‘Stolypin’s Agrarian Reform: An Appraisal’, (w:) The Russian Review 30, 2 (1971), s. 127.

[7] G. Tomakoff, op. cit., s. 127-133.

[8] G. Yaney, op. cit., s. 288-291.

[9] G. Tomakoff, op. cit., s. 124.

[10] M. Falkus, The Industrialisation of Russia, 1700-1914, Londyn 1972, s. 17.

[11] R. Glickman, ‘Peasant Women and Their Work’, (w:) Russian Peasant Women, pod red. B. Farnsworth, L. Violi, Nowy Jork i Oxford 1992, s. 59-65.

[12] B. A. Engel, op. cit., s. 94-95.

[13] Ibidem, s. 101-104.

[14] Ibidem, s. 95, 101-102, 111-112.

[15] Ibidem, s. 105.

[16] R. Pipes, ‘Russian Marxism and Its Populist Background: The Late Nineteenth Century’, (w:) The Russian Review 19, 4 (1960), s. 328-329.

[17] L. H. Edmondson, Feminism in Russia, 1900-17, Londyn 1984, s. 27.

[18] R. Mousnier, Peasant Uprisings in Seventeenth-Century France, Russia and China, tłum. na j. angielski B. Pearce, Londyn 1971, s. 179-195.

[19] H. Rogger, op. cit., s. 71.

[20] B. A. Engel, op. cit., s. 93.

[21] B. Pares, Russia and Reform, 1907, cyt. za: W. Moss, A History of Russia, Volume 2: Since 1855, Londyn 2005, s. 99.

[22] R. Glickman, op. cit., s. 54-55, 62.

[23] Ibidem, s. 57-58; B. A. Engel, op. cit., s. 102.

[24] R. Glickman, op. cit., s. 57-58.

[25] Ibidem, s. 55-57.

[26] Ibidem, s. 54.

[27] L. H. Edmondson, op. cit., s. 27, 35-36.

[28] B. A. Engel, op. cit., s. 122.

[29] A. Kołłontaj, Women’s Day, 17 lutego 1913, https://www.marxists.org/archive/kollonta/1913/womens-day.htm (dostęp: 21.11.2015).

[30] B. A. Engel, op. cit., s. 99, 104.

[31] Ibidem, s. 102-104; L. H. Edmondson, op. cit., s. 31.

[32] L. H. Edmondson, op. cit., s. 29.

[33] B. A. Engel, op. cit., s. 113.

[34] Ibidem, s. 96-97.