Oleg Khlevniuk, Stalin. Nowa biografia

Józef Stalin jest jedną z najbardziej charakterystycznych postaci w historii XX wieku. Decyzje, jakie podejmował w czasie swoich autorytarnych rządów, wpływały wielokrotnie na losy narodów. Przez wiele lat życiorys Stalina podlegał ostrej cenzurze, której zadaniem było pokazanie go wyłącznie w pozytywnym świetle. Po rozpadzie ZSRR można było przystąpić do demitologizacji i ustalenia faktów, które przedstawia interesująca publikacja, Stalin. Nowa biorafia.

Oleg Khlevniuk, autor książki Stalin. Nowa biografia, przez blisko dwadzieścia lat zajmował się badaniem całego życia władcy ZSRR. Stworzył unikalną pozycję, dzięki której można poznać, kim tak naprawdę był Józef Stalin. Publikacja ta jest pierwszą wydaną w języku polskim książką rosyjskiego historyka. Jest on autorem m.in.: Cold Peace: Stalin and the Soviet Ruling Circle, 1945-1953[1] i The History of the Gulag: From Collectivization to the Great Terror[2].

Józef Stalin (a właściwie Dżugaszwili) pochodził z biednej rodziny żyjącej na krańcach imperium rosyjskiego. Pojawiają się różne, sprzeczne informacje odnośnie trudnego dzieciństwa Stalina. W rzeczywistości nie odbiegało ono od realiów biednej gruzińskiej rodziny. Dodatkowym czynnikiem był alkoholizm ojca Stalina i tradycyjne spartańskie wychowanie. Matka planowała młodemu Józefowi karierę duchownego. Miało to zapewnić rodzinie dobre warunki finansowe i stabilizację. Szybko okazało się jednak, że młodego Stalina interesują inne zagadnienia. Stopniowo zagłębiał się w wir życia rewolucyjnego. Doprowadziło to do skazania go przez władze carskie i umieszczenia w więzieniu. Stalin stopniowo się radykalizował i zapoznawał się z teoriami Marksa, Engelsa i Lenina. Wybuch I wojny światowej oraz późniejsze rewolucje w Rosji sprawiły, że biedny gruziński syn dostał się do najwyższych kręgów władzy. Jego pozycję wzmocnił udział w wojnie domowej i w ofensywie bolszewików na Polskę w 1920 roku. Kluczową rolę odegrała przyjaźń z wodzem rewolucji Włodzimierzem Iljiczem Leninem – to właśnie dzięki niemu Stalin miał wysoką pozycję w partii bolszewickiej i wkrótce po śmierci Lenina mógł wstąpić na drogę do jedynowładztwa. Do momentu wybuchu II wojny światowej całkowicie pozbył się swoich przeciwników i samodzielnie kierował ZSRR. Wokół niego zgromadzili się ludzie gotowi spełniać wszystkie jego żądania, łącznie z tymi najbardziej absurdalnymi. W kraju panował terror i kult jednostki. Sytuację zmienił wybuch II wojny światowej, a zwłaszcza niemiecki atak na ZSRR. Władza zaczynała wymykać się Stalinowi z rąk. Ofensywa niemiecka załamała się, a po zwycięstwie stalingradzkim jasne było, że III Rzesza zostanie pokonana. Dla Stalina było to ważne, ponieważ wiedział, że uda mu się zagarnąć Europę Wschodnią. Dość bierna postawa aliantów niezwykle temu sprzyjała. Koniec II wojny światowej oznaczał dominację ZSRR we wschodniej części Europy. Stalin wyszedł z tego konfliktu jako zwycięzca. Ostatnie lata jego życia to zwalczanie oznak nieposłuszeństwa w szeregach władzy i partii. Józef Stalin umarł w wyniku powikłań po udarze 5 marca 1953 roku.

Oleg Klevniuk przyjął niespotykaną formę biografii Józefa Stalina. Ostatnie dni życia Koby stanowią wstęp do opisania jego życiorysu od młodości, poprzez drogę na szczyt aż do śmierci. Jest to bardzo ciekawe podejście, ponieważ pozwala zrozumieć, czym kierował się Stalin w podejmowaniu decyzji. Wyjaśnia również niektóre z cech charakteru dyktatora ZSRR. Dacza w Kuncewie stanowi niejako metaforę najwyższej władzy w państwie sowieckim. Był to budynek silnie chroniony przez wybranych synów ziemi radzieckiej, dla których praca jako ochrona i służba Stalina była źródłem awansu społecznego. Niemal całkowicie odcięta od reszty społeczeństwa, dacza stanowiła miejsce spotkań najwyższych kręgów władzy. To tam zapadały kluczowe decyzje odnośnie ZSRR i świata. W tym miejscu również zakończył się żywot Stalina. Kiedy dostał udaru, przez wiele godzin leżał na podłodze w kałuży własnego moczu. Ochroniarze bali się wejść do pomieszczenia wiedząc, że wódz często pracuje do późnych godzin nocnych. Kiedy wreszcie zdecydowali się sprawdzić, co się stało, nie byli w stanie podjąć żadnych decyzji. Wezwanie najbliższych współpracowników nie przyniosło rozwiązania. Zostawili oni umierającego Stalina, a jego męczarnie trwały jeszcze kilkanaście godzin.

Autor dość dokładnie skupił się na cechach charakteru, a także na stosunkach rodzinnych panujących w rodzinie Dżugaszwilich. Los ich nie oszczędzał i dochodziło do dramatów osobistych. Przykładowo, druga żona Stalina – Nadieżda Alliłujewa – popełniła samobójstwo w 1932 roku, a syn z pierwszego małżeństwa zginął w obozie jenieckim w 1943 roku. Stalin wykazywał dość chłodny emocjonalny stosunek do swoich bliskich, co również zostało podkreślone w książce. Dla przywódcy ZSRR najważniejsze było posiadanie władzy i dominacja ZSRR w świecie. Poza początkowymi sukcesami wojsk niemieckich w czasie II wojny światowej, a także czteroletnią dominacją USA jako mocarstwa atomowego, nie istniały żadne poważne zagrożenia dla bytu sowieckiego imperium. Stalin był jednak nieustannie ogarnięty paranoją spisku przeciwko niemu. Kiedy podróżował pociągiem, to zwykle przygotowywano cztery dodatkowe składy z sobowtórami na pokładzie. Pilnował również, aby w jego otoczeniu nie pojawiła się osoba mogąca stanowić konkurencję w sprawowaniu władzy.

Mimo odejścia od klasycznej formy biografii, narracja jest niezwykle spójna i wyważona. Oleg Khlevniuk przytacza wyłącznie potwierdzone informacje o życiorysie Stalina, pomijając przy tym liczne spekulacje i legendy dotyczące jego życia. Autor w wyważony i obiektywny sposób wprowadza czytelnika w świat przywódcy imperium sowieckiego. Od początku lat trzydziestych Stalin unikał większych kontaktów z ludem. Społeczeństwo zaś miało do dyspozycji jedynie jego wizerunek wytworzony przez potężną machinę propagandową. Do czasów współczesnych zachowała się wizja Stalina jako silnego i sprawiedliwego władcy. Zbrodnie z okresu stalinowskiego były wyłącznie dziełem innych. Oleg Khlevniuk w ostatnich zdaniach książki wyraża swoje zaniepokojenie odnośnie współczesnej Rosji i czyni wyraźne aluzje w stosunku do Władimira Putina.

Warstwa ilustracyjna składa się z kilkudziesięciu fotografii Stalina wraz z rodziną i współpracownikami.

Książka Stalin. Nowa biografia to opowieść o drodze biednego chłopca z Gruzji, który przez lata osiągnął szczyt i stanął na czele imperium sowieckiego. Autor bardzo wnikliwie poddał analizie wszystkie wydarzenia z życia Stalina, które w późniejszych latach determinowały decyzje, jakie podejmował przywódca ZSRR. Pozycja ta powinna być obowiązkową lekturą dla wszystkich interesujących się historią jednego z najbardziej zbrodniczych reżimów w dziejach XX wieku.

Tytuł: Stalin. Nowa biografia
Autor: Oleg Khlevniuk
Rok wydania: 2016
Wydawnictwo: Znak
Liczba stron: 508

[1] O. Khlevniuk, Cold Peace: Stalin and the Soviet Ruling Circle 1945-1953, Oxford 2004.

[2] Idem, The History of the Gulag: From Collectivization to the Great Terror, Yale 2004.