Obraz dwudziestolecia międzywojennego i II wojny światowej w świetle podręczników do nauki religii dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych w latach 2001-2010

Wykorzystanie treści historycznych na lekcjach religii w szkołach ponadgimnazjalnych może na początku dziwić. Powszechnie bowiem wiadomo, że domeną nauczania o przeszłości są lekcje historii. Niemniej jednak zastosowanie korelacji międzyprzedmiotowej[1] wskazuje na interdyscyplinarny dialog, jaki istnieje w kontekście nauczania różnych treści. Dialog ten dotyczy również kształtowania świadomości historycznej. Wobec tego informacje o dziejach Polski, Europy czy świata przekazywane są nie tylko na lekcjach historii, ale również lekcjach języka polskiego, wiedzy o społeczeństwie, wiedzy o kulturze, religii.

Celem niniejszego artykułu jest analiza treści historycznych mówiących o dwudziestoleciu międzywojennym i II wojnie światowej w podręcznikach dla szkół ponadgimnazjalnych (liceów i techników) do nauki religii, napisanych zgodnie z Programem nauczania religii z 2001 roku.[2] Są to podręczniki należące do różnych serii pod redakcją Zbigniewa Marka, Jana Szpeta i Danuty Jackowiak, Stanisława Łabednowicza, Ryszarda Lisa, a także pojedyncze podręczniki autorstwa Stanisława Łabendowicza, Marcina Hołuja, Krzysztofa Waligóry oraz Marka Kruszewskiego[3]. Obowiązywały one w polskich szkołach w latach 2001-2010, czyli do wejścia w życie postanowień nowej reformy edukacyjnej.

W tym miejscu należy również wytłumaczyć, iż wybór obrazu takiego okresu historycznego jest nieprzypadkowy. Po pierwsze, zauważa się istotną ilość danych traktujących o minionym stuleciu. Po drugie, jest to wątek historii Polski, który w mentalności współczesnych wydaje się szczególnie istotny i dramatyczny (zwłaszcza II wojna światowa). Przyjęta periodyzacja opisywanych w podręcznikach dziejów w niniejszym paragrafie obejmuje lata 1918-1945 i odnosi się do terytorium II Rzeczypospolitej Polski zarówno w kontekście niepodległości państwa, jak i czasu okupacji.

Bohaterowie dwudziestolecia międzywojennego

Tematy poruszane przez autorów wymienionych dalej podręczników dotyczą kwestii związanych z religijnością. Przedstawiają także grono świętych i błogosławionych działających w czasie dwudziestolecia międzywojennego oraz II wojny światowej.

W podręczniku dla klasy I Ku pełni człowieczeństwa w Kościele Chrystusowym[4] mowa jest o poruczniku Stefanie Pogonowskim (1895-1920), dowódcy I Batalionu 28 Łódzkiego Pułku Piechoty w bitwie o Warszawę 15 sierpnia 1920 roku, czyli o uczestniku tak zwanego ,,cudu na Wisłą”. Notatka w książce informuje o tym, że dzięki – śmiertelnej dla Pogonowskiego – szarży rozbito oddział sowiecki w Mostkach Wólczańskich i uderzono w serce dywizji wroga. Interesujący pozostaje fakt, iż stronnicowa notatka opisuje umieszczenie sił stron sowieckiej i polskiej oraz działania zbrojne z dokładnością nawet do godziny. Według relacji generała Lucjana Żeligowskiego (1865-1947), zawartej w podręczniku, bohaterska śmierć Pogonowskiego rozpoczęła ciąg zwycięstw w wojnie polsko-bolszewickiej[5].

Notatka w podręczniku Jestem świadkiem Chrystusa w świecie[6] również odnosi się do niepewnej sytuacji politycznej, panującej na początku lat dwudziestych minionego stulecia. Dotyczy bowiem aktu oddania narodu Maryi, zainicjowanego przez polskich biskupów. Do aktu doszło na krótko po tym, jak w 1923 roku papież Pius XI ustanowił specjalną uroczystość Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski. W kalendarzu liturgicznym na jej celebrację wyznaczył 3 maja, a więc dzień, w którym przypada rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Wybór ten miał charakter symboliczny[7].

Poza opisem wydarzeń historycznych, treści poświęcone tej części dziejów XX wieku dotyczą wybranych postaci, w tym również świętych. Do grona osób, którym poświęcono odrębne jednostki lekcyjne, zalicza się św. matkę Urszulę Ledóchowską (1865-1939), opisaną w jednostce lekcyjnej Radość życia. Święta Urszula w podręczniku dla klasy II Świadek Chrystusa w świecie[8]. Notatka biograficzna mówi o tym, że Julia urodziła się w 1865 roku w Austrii, w katolickim polskim domu Antoniego i Józefiny Salis-Zizens, gdzie spędziła dzieciństwo i młodość. Szerokie wykształcenie humanistyczne odebrała w instytucie w Sankt Paten, a później w ramach prywatnych lekcji. W 1883 roku rodzina wróciła do Polski i zamieszkała w Lipnicy Murowanej koło Bochni. Po śmierci ojca Julia pomagała w zarządzaniu majątkiem, sprawowała opiekę nad biednymi oraz kształciła przyszłych alumnów Wyższych Seminariów Duchownych. Uzyskawszy pozwolenie matki, 18 sierpnia 1886 roku wstąpiła do zgromadzenia sióstr urszulanek w Krakowie. Przyjęła imię ,,Urszula” i 28 kwietnia 1889 roku złożyła śluby wieczyste. Sama kontynuowała formację intelektualną, dbając równocześnie o kształcenie i wychowywanie innych. Jej życie pełne było wyjazdów za granicę Polski, podczas których nabywała szerokie umiejętności, pomagała bliźnim, wspierała posługę drugiemu człowiekowi. W 1904 roku została wybrana przełożoną krakowskiego klasztoru, gdzie zainicjowała szerokie dzieła miłosierdzia. W 1930 roku otrzymała zgodę Stolicy Apostolskiej na założenie nowej gałęzi urszulanek. Szeroką działalność tej wspólnoty zorganizowała w Pniewach. Otrzymała kilka medali z rąk władz II RP. Zmarła 29 maja 1939 roku w Rzymie w opinii świętości. Papież Jan Paweł II beatyfikował matkę Urszulę w 1983 roku w Poznaniu, a kanonizował w 2003 roku w Rzymie. Prezentowana przez nią duchowość różniła się od znanych dotąd. Nawoływała do życia z uśmiechem na twarzy, w pogodzie ducha i radości z zaznanych dóbr doczesnych dla jeszcze większej radości obcowania z Chrystusem w życiu wiecznym[9].

Inną kobietą, wymienioną w podręczniku Jestem świadkiem Chrystusa w Kościele[10], jest bł. Aniela Salawa (1881-1922), o której uczeń dowiaduje się, że skromnie, w pokorze służyła bliźnim i Bogu, pragnęła wypełniać zbawczą wolę Boga, bezgranicznie Mu ufając. Zamieszczona fotografia obrazu beatyfikacyjnego pokazuje uczniom klasy I postać młodej dziewczyny otoczonej roślinnością, trzymającej różaniec w dłoniach złożonych na sercu[11].

Bohaterką jednostki lekcyjnej zatytułowanej Grzech i miłosierdzie. Święta Faustyna w podręczniku dla klasy II Świadek Chrystusa w świecie jest św. siostra Faustyna Kowalska (1905-1938), nosząca na początku swego życia imię Helena. Helena Kowalska urodziła się 25 sierpnia 1905 roku w Głogowcu koło Turka. Mając 20 lat, opuściła wielodzietny dom rodzinny, by wstąpić do Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia i przyjąć imię Faustyna. W podręczniku została przedstawiona w kontekście prywatnych objawień Jezusa Miłosiernego z 22 lutego 1931 roku, czego potwierdzeniem staje się zamieszczona ilustracja przedstawiająca Jezusa Miłosiernego w towarzystwie siostry Faustyny. Poza nimi czytelnik zapoznaje się z fragmentami jej dzienniczka duchowego oraz zadaniem szerzenia dobrej nowiny o Bożym miłosierdziu[12].

II wojna światowa

Kolejnymi zagadnieniami omawianymi w podręcznikach są treści dotyczące II wojny światowej. Wydaje się, iż stanowią one szczególnie ważny wątek w kształtowaniu świadomości historycznej młodzieży, która nie zna życia pod okupacją. W kontekście totalitaryzmu faszystowskiego i konfliktu lat 1939-1945 w podręczniku Świadectwo miłości przytacza się nie tylko charakterystykę wydarzeń czy postaci, ale również fragmenty wypowiedzi Jana Pawła II, który przywoływał pamięć o bohaterach narodowych powstania warszawskiego, frontów II wojny światowej czy solidarności łączącej Polaków i Węgrów już w XIX stuleciu (co obrazuje hasło Za wolność naszą i waszą zamieszczone po raz pierwszy na warszawskim sztandarze 25 stycznia 1831 roku)[13]. Innym wspominanym przez Jana Pawła II wydarzeniem historycznym jest obrona Westerplatte we wrześniu 1939 roku. Grupa żołnierzy, nierzadko młodych ludzi, broniła Wybrzeża pod dowództwem majora Henryka Sucharskiego w imię nierównej, ale bohaterskiej, walki z hitlerowskim najeźdźcą. Samo miejsce, jak i jego obrońcy, do dziś są symbolem walki do końca. Właśnie z tego powodu papież Jan Paweł II wskazywał na to, że każdy ma ,,w życiu jakieś swoje Westerplatte. Jakiś wymiar zadań, które musi podjąć i wypełnić”[14]. Obok obrońców gdańskiego wybrzeża autorzy podręczników (Stanisław Łabendowicz w Świadectwie miłości, Ryszard Lis w Na drogach poznawania Chrystusa i Z Chrystusem na drogach życia) wymieniają również ludzi poległych na polach bitew lub skierowanych do więzień i obozów, np. biskupa Michała Kozala (1893-1943), męczennika z Dachau, nawołującego do nadziei i wzmacniania ducha walki Polaków, bądź Stanisławę Leszczyńską, bohaterską położną z obozu w Oświęcimiu, która swoją działalnością uratowała wiele dzieci[15].

Inne notatki w podręcznikach (Ku pełni człowieczeństwa w Kościele Chrystusowym, Jestem świadkiem Chrystusa w świecie) odwołują się do wydarzeń z września 1939 roku: po przegranej polskiego oddziału w starciu z niemieckim najeźdźcą, mieszkańcy okolic, gdzie toczyły się walki, pogrzebali poległych żołnierzy. Później, pamiętając o narodowych bohaterach, odkopali ich leżące blisko siebie ciała. Jeden z poległych trzymał w dłoni pożółkłą, rozsypującą się książeczkę do nabożeństwa. Modlitewnik był otwarty na Litanii Loretańskiej[16]. Jak więc widać, notatka o modlitewniku ponownie wskazuje na szczególnie silny kult maryjny, który rozwijał się podczas trudnych dla ludzi sytuacji: wojen, zaborów, okupacji, a później – socjalizmu. Ufność Polaków wobec Matki Boga była tak intensywna, iż nawet okupanci zauważali jej siłę. Jednym z nich był Hans Frank (1900-1946, nazista, szef Generalnego Gubernatorstwa z siedzibą w Krakowie), co potwierdza cytat z jego notatek przytoczony w Jestem świadkiem Chrystusa w świecie: ,,Gdy wszystkie światła dla Polski zgasły, to wtedy zawsze jeszcze była Święta z Częstochowy i Kościół”[17]. Przykład II wojny światowej pokazuje, że w czasie osobistych oraz ogólnonarodowych dramatów Polacy szukali szczególnego wsparcia u Maryi. Ważne jest również to, iż poczucie solidarności modlących się ludzi wzmagało w nich nadzieję oraz pozwalało zachować tożsamość religijną, a przez to narodową.

II wojna światowa a religia i kultura

Odrębnym, niezwykle istotnym problemem związanym z wydarzeniami II wojny światowej jest Holocaust. Według podręcznika dla klasy II Jestem świadkiem Chrystusa w świecie, Holocaust to ,,podjęta przez nazizm próba wymordowania całego narodu żydowskiego”[18]. Dalej jest mowa o tym, że wielu chrześcijan pomagało Żydom, chociaż groziła im za to kara śmierci. Niektórzy Polacy obojętnością lub swoim działaniem doprowadzali do śmierci wyznawców religii Mojżeszowej[19]. Temat relacji chrześcijan z narodem żydowskim poruszany jest również w jednostce lekcyjnej Judaizm a chrześcijaństwo w Świadectwie nadziei, gdzie uczeń spotyka się z podsumowaniem dwutysiącletniej historii kontaktów między wyznawcami obu religii[20]. Istotnymi wątkami są: zagłada Żydów, utworzenie państwa Izrael, wspólne biblijne korzenie, międzyreligijny dialog.

W czasie okupacji obok militarnych działań musiało toczyć się życie cywilów. W związku z tym tworzono zalążki życia kulturalnego, posiadającego moc podtrzymania nadziei na zakończenie konfliktu i wolność dla Polski. Wobec tego powstawało wiele druków podziemnej literatury motywującej do działania. Na jej tle wyróżnia się Dekalog Polaka autorstwa Zofii Kossak (1889-1968), powieściopisarki i członkini Rady Pomocy Żydom Żegota. Tekst ten został zawarty w cyklu pt. Z historii Polski w podręczniku dla klasy I Ku pełni człowieczeństwa w Kościele Chrystusowym. Utwór został opublikowany w 1941 roku w okupowanej Warszawie. Posiada on tak głęboką treść, iż przytoczenie go wydaje się oczywiste.

,,…Jam jest Polska, Ojczyzna twoja, ziemia Ojców, z której wzrosłeś. Wszystko, czymś jest, po Bogu mnie zawdzięczasz.

1. Nie będziesz miał ukochania ziemskiego nade mnie.
2. Nie będziesz wzywał imienia Polski dla własnej chwały, kariery albo nagrody.
3. Pamiętaj, abyś Polsce oddał bez wahania majątek, szczęście osobiste i życie.
4. Czcij Polskę, Ojczyznę twoją, jak matkę rodzoną.
5. Z wrogami Polski walcz wytrwale do ostatniego tchu, do ostatniej kropli krwi
   w żyłach twoich.
6. Walcz z własnym wygodnictwem i tchórzostwem. Pamiętaj, że tchórz nie może być Polakiem.
7. Bądź bez litości dla zdrajców imienia polskiego.
8. Zawsze i wszędzie śmiało stwierdzaj, że jesteś Polakiem.
9. Nie dopuść, by wątpiono w Polskę.
10. Nie pozwól, aby ubliżano Polsce, poniżając Jej wielkość i Jej zasługi, Jej dorobek i Majestat.

Będziesz miłował Polskę pierwszą po Bogu miłością.

Będziesz Ją miłował więcej niż siebie samego.”[21]

Niniejszy tekst stanowi wspaniały przyczynek do dyskusji nad aktualnością powyższego przesłania w czasach obecnych. Poza tym, stanowiąc przykład pisanego źródła historycznego, odsłania mentalność, w tym sposób rozumienia patriotycznej postawy w trakcie II wojny światowej. Aby zanalizować źródło, uczeń powinien mieć wiedzę z lekcji historii, ale również z lekcji języka polskiego, bowiem autorka pisząc utwór zastosowała środek stylistyczny zwany stylizacją biblijną. Treść kładzie nacisk na pierwszorzędną funkcję umiłowania Boga. Drugie miejsce przyznaje Ojczyźnie, wskazując tym samym, iż jest ona ważniejsza niż własne dobro. Nadto wymienia ogólnoludzkie wartości takie jak: pracowitość, formacja własnego wnętrza, odwaga, odpowiedzialność.

O podobnych wartościach mówi inna karta Z historii Polski w podręczniku Ku pełni człowieczeństwa w Kościele Chrystusowym. Opowiada ona o wydarzeniach XX wieku w wypowiedzi pt. Wspomnienie[22]. Dostarcza informacji na temat 2 maja 1943 roku, kiedy w trakcie aresztowania pięciu młodych ludzi jeden z nich zginął. Był to poeta, redaktor podziemnej prasy i żołnierz Armii Krajowej – Andrzej ,,Jaskier” Sikorski (1923-1943). Studiując w podziemiu architekturę, działał w konspiracji. Do jego obowiązków należało m. in. szkolenie nowych członków AK. Według Wspomnienia, tego niedzielnego dnia uczestniczył we mszy świętej, przyjął Komunię świętą, pożegnał się z mamą i siostrą, po czym udał się na Grochów. Tam zginął. Do jego wierszy należy, zamieszczony pod tekstem głównym, utwór Dzieweczka w bieli, ukazujący pozornie błahą scenę, w której ubrana na biało dziewczyna idzie do kościoła na mszę. Obraz odnosi się do postrzegania Polski jako kraju żyjącego zgodnie z chrześcijańską tradycją[23].

Męczennicy II wojny światowej

Kolejny temat poruszany w podręcznikach do nauki religii dotyczy męczenników II wojny światowej. Wśród nich chronologiczne pierwsze miejsce zajmuje ,,kobieta sukcesu w ekonomii zbawienia”[24]. Jest nią św. Edyta Stein (1891-1942). Jej przedstawienie w podręczniku W świetle Chrystusa-Prawdy opiera się na skontrastowaniu potocznego wyobrażenia o kobiecie sukcesu XXI wieku oraz kobiety, która zwyciężyła, osiągając zbawienie. Dlatego w podręcznikowej terminologii nosi wiele tytułów: ,,Córka Izraela i Kościoła”, ,,Znak pojednania”, ,,Symbol dramatów Europy naszego wieku”, ,,Kobieta Roku 2000”, ,,Współpatronka Europy”[25]. Treści na temat światopoglądu Edyty pozwalają domyślić się jej żydowskiego pochodzenia, a także przejścia na ateizm oraz późniejszej konwersji na katolicyzm. Nadto uczeń II klasy zapoznaje się z ilustracją świętej w karmelitańskim habicie i notatce na temat filozoficznych poszukiwań uczennicy Edmunda Husserla, pragnącej poznania prawdy[26].

Inny męczennik, który jest opisany w podręczniku, to bł. biskup Michał Kozal (1893-1943). Mówił o nim również Jan Paweł II podczas pobytu na Westerplatte w 1987 roku. W wypowiedzi cytowanej przez podręczniki papież nazywa biskupa Kozala męczennikiem Dachau[27].

Następną postacią XX wieku jest świadek heroicznej miłości do drugiego człowieka i Boga, św. o. Maksymilian Maria Kolbe (1894-1941), który poprzez bezinteresowny dar z siebie ukazał sens człowieczeństwa. Tym samym opowiedział się za wyborem dobra, a przeciwstawił temu, co złe i nieludzkie[28].

Kolejnym świadkiem wojny jest opisana w Chrześcijańskim posłannictwie w świecie bł. siostra Emanuela Kalb (1899-1986), kanoniczka Ducha Świętego. Urodziła się w Jarosławiu koło Przemyśla. Jej życie zestawione zostało z losami św. Edyty Stein. Emanuela również przeżywała wielkie trudności duchowe, przeszła z judaizmu na katolicyzm, by później wstąpić do klasztoru. Siostra Emanuela była autorką Aktu Ofiarowania za nawrócenie Izraela. W czasie II wojny światowej przygotowała do chrztu jedenaście osób wyznania żydowskiego. Siedem z nich przeżyło Holocaust[29].

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza, dotycząca treści w podręcznikach do nauki religii o dwudziestoleciu międzywojennym i II wojnie światowej, wykazuje, iż autorzy książek kładli nacisk na dwa dominujące wątki: wydarzenia o charakterze militarnym oraz prezentację wybranych postaci, których życie związane jest z trudnym czasem okupacji, przy czym większą uwagę poświęcają drugiemu wątkowi.

 Autorzy podręczników nie tylko prezentują biogramy bohaterów, ale określają rolę, jaką postaci te pełniły w danym okresie. Taki sposób przedstawiania historii stanowi kontynuację dorobku Szkoły Annales, której założyciele, Lucien Febvre i Marc Bloch, w centrum badań postawili człowieka wraz z całą jego działalnością i we wszystkich wymiarach bytu. Warto przypomnieć, iż tę nowatorską propozycję metodologiczną podjął m. in. Fernand Braudel, propagując historię ,,Człowieka” powiązanego ze swoim środowiskiem geograficznym[30]. Ponadto należy wyciągnąć wniosek, iż przedstawione w podręcznikach treści realizują soborową koncepcję kultury podmiotowo-antropocentrycznej, a nie – jak to miało miejsce wcześniej – przedmiotowo-materialnej[31].

Jak wykazuje niniejszy artykuł, prezentowane w podręcznikach osoby to w znacznej większości błogosławieni lub święci Kościoła katolickiego. Oni bowiem egzemplifikują życie, którego zwieńczeniem jest osiągnięcie pełnego szczęścia, pojmowanego w katolicyzmie jako świętość. Innymi słowy, pokazują sposób na to, jak osiągnąć niebo. To tłumaczy umieszczenie osobnych jednostek lekcyjnych lub krótkich notatek na temat polskich świętych we wskazanych podręcznikach do nauki religii. W pierwszym przypadku charakterystyka życia oraz osobowości świętego stanowi główny wątek lekcji[32].

Przeprowadzona analiza dowodzi, że wszystkie podręczniki trzech serii zawierają treści historyczne omawiające dwudziestolecie międzywojenne i II wojnę światową. Są to serie napisane pod redakcją Zbigniewa Marka, Ryszarda Lisa oraz Stanisława Łabendowicza. Najczęściej (ośmiokrotnie) o treściach tych wspominają notatki w Jestem świadkiem Chrystusa w świecie w klasie II. Następnie pięciokrotnie mówią o nich informacje w Ku pełni człowieczeństwa w Kościele Chrystusowym w klasie I oraz Świadectwo miłości w klasie III. Jak więc określono, obraz przeszłości zbudowany został w głównej mierze w oparciu o informacje o życiu i działalności wybranych postaci historycznych. Poza tym należy zaznaczyć, iż treści opisujące historię lat 1918-1945 więcej miejsca poświęcają II wojnie światowej niż dwudziestoleciu międzywojennemu.

Pierwszorzędnym celem katechezy nie jest nauka historii[33]. Jednakże wobec szeroko pojętego dialogu interdyscyplinarnego dobrze się dzieje, jeśli w podręcznikach do nauki religii umieszcza się treści historyczne, w tym treści traktujące o dwudziestoleciu międzywojennym i II wojnie światowej. Taka praktyka wpisuje się w kształtowanie świadomości historycznej ucznia szkoły ponadgimnazjalnej, który właśnie wkracza w pełnoletni wiek.

 

Bibliografia:

Dokumenty katechetyczne Kościoła katolickiego:

Jan Paweł II, Adhortacja apostolska o katechizacji w naszych czasach ,,Catechesi tradendae”, Watykan 1979, wyd. pol. Warszawa 1980.

Katechizm Kościoła Katolickiego, Watykan 1992, wyd. pol. II popr. Poznań 2002. Kongregacja ds. Duchowieństwa, Dyrektorium ogólne o katechizacji, Watykan 1997, wyd. pol. Poznań 1998, nr 80.

Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Program nauczania religii, Kraków 2001.

Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001.

Kongregacja ds. Duchowieństwa, Dyrektorium ogólne o katechizacji, Watykan 1997, wyd. pol. Poznań 1998, nr 80.

Podręczniki:

1. Hołuj M., Ku pełni człowieczeństwa w Kościele Chrystusowym. Podręcznik do nauki religii dla klasy pierwszej liceum, Warszawa 2003.
2. Jestem świadkiem Chrystusa w Kościele. Podręcznik do religii dla 1 klasy liceum i technikum, pod red. Z. Marka, Kraków 2002.
3. Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie. Podręcznik do religii dla III klasy liceum oraz IV klasy technikum, pod red. Z. Marka, Kraków 2004.
4. Jestem świadkiem Chrystusa w świecie. Podręcznik do religii dla II klasy liceum oraz II i III klasy technikum, pod red. Z. Marka, Kraków 2003.
5. Na drogach poznawania Chrystusa. Podręcznik do religii dla klasy I liceum i technikum, pod red. R. Lisa, Lublin 2002.
6. Świadectwo miłości. Podręcznik do nauczania religii dla III klasy liceum ogólnokształcącego i profilowanego oraz IV klasy technikum, pod red. S. Łabendowicza, Radom 2004.
7. Świadectwo nadziei. Podręcznik do nauczania religii dla II klasy liceum ogólnokształcącego i profilowanego, pod red. S. Łabendowicza, Radom 2003.
8. Świadectwo wiary. Podręcznik do nauczania religii dla I klasy liceum ogólnokształcącego i profilowanego, pod red. S. Łabendowicza, Radom 2002.
9. Świadek Chrystusa w świecie. Podręcznik do nauki religii dla klasy drugiej szkół licealnych, pod red. J. Szpeta, D. Jackowiak, Poznań 2003.
10. Świadek Chrystusa w rodzinie. Podręcznik do nauki religii dla klasy trzeciej i czwartej szkół licealnych, pod red. J. Szpeta, D. Jackowiak, Poznań 2006.
11. Waligóra K., Chrześcijańskie posłannictwo w świecie. Podręcznik do nauki religii dla klasy drugiej liceum, Warszawa 2003.
12. W świetle Chrystusa – Prawdy. Podręcznik do religii dla II klasy liceum i technikum, pod red. R. Lisa, Lublin 2003.
13. Z Chrystusem na drogach życia. Podręcznik religii dla III klasy liceum i IV technikum, pod red. R. Lisa, Lublin 2004.

Opracowania:

1. Bagrowicz J., Katecheza o Żydach i judaizmie, (w:) Leksykon pedagogiki religii, pod. red. C. Rogowskiego, Warszawa 2007.
2. Bagrowicz J., Współczesne dialogi religii i kultur. Wprowadzenie do problematyki, (w:) Człowieka współczesny, jego religia i kultura, pod red. L. Nowakowskiej, Z. Zgody, Bydgoszcz 2010.
3. Bloch M., Pochwała historii, czyli o zawodzie historyka, Warszawa 1962.
4. Braudel F., Historia i trwanie, Warszawa 1971.
5. Bubik T., Stereotypy badawcze w obszarze historii religii, ,,Przegląd Religioznawczy” 2008/2.
6. Czekalski R., Bibliografia katechetyczna 2001-2010, Warszawa 2012.
7. Grabski A. F., Dzieje historiografii, Poznań 2003.
8. Jabłoński Z. S., Różaniec w życiu Kościoła w Polsce w XX w., (w:) Odkrywanie Różańca. Materiały z Sympozjum Mariologicznego. Kraków 24-25 kwietnia 2003 r., pod red. T. Siudy, W. Życińskiego, Częstochowa-Kraków 2003.
9. Janiga W., Patriotyzm w katechezie, (w:) Wychowanie patriotyczne, pod red. W. Janigi, M. Grendusa, Przemyśl 2005.
10. Kiciński A., Korelacja w katechezie, (w:) Wokół katechezy posoborowej. Księga Pamiątkowa dedykowana ks. biskupowi Gerardowi Kuszowi, wykładowcy Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego z okazji 65. rocznicy urodzin, pod red. R. Chałupniaka, J. Kochela, J. Kostorza, W. Spyry, Opole 2004.
11. Kochel J., Katechetyczne przesłanie obrazu Jezusa Miłosiernego, (w:) Miłosierdzie jako wartość w języku współczesnej edukacji, t. 1: Teologia i Dialog, pod red. R. Niparko, J. Skrzypczaka, Poznań 2004.
12. Kochel J., Maryja w katechezie Kościoła, (w:) Matka Pana w katechezie. Materiały z XXXVI Sympozjum Wyższego Instytutu Katechetycznego w Krakowie – 11 marca 2006 , pod red. A. E. Klich, Kraków 2006.
13. Kochel J., Podstawowe założenia katechezy o Żydach i judaizmie, ,,Ateneum Kapłańskie” 2006/3.
14. Kopiec J., Historia Kościoła w katechezie, (w:) Wokół katechezy posoborowej. Księga Pamiątkowa dedykowana ks. biskupowi Gerardowi Kuszowi, wykładowcy Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego z okazji 65. rocznicy urodzin, pod red. R. Chałupniaka, J. Kochela, J. Kostorza, W. Spyry, Opole 2004.
15. Kostorz J., Edyta Stein – pedagogiczno-katechetycznym wzorcem osobowym, (w:) Ad plenam unitatem. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu Arcybiskupowi Alfonsowi Nossolowi Wielkiemu Kanclerzowi Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego z okazji 25-lecia święceń biskupich oraz 70. rocznicy urodzin, pod red. P. Jaskóły, R. Porady, Opole 2002.
16. Kostorz J., W poszukiwaniu pedagogiczno-katechetycznych wzorców osobowych – Edyta Stein, (w:) Katechizować dzisiaj. Problemy i wyzwania, pod red. J. Stali, Kielce 2004.
17. Labuda G., Rozwój metod dziejopisarskich od starożytności do współczesności, cz. 2: Wiek XX, Poznań 2010.
18. Laddach A., Kształtowanie świadomości historycznej młodzieży na lekcjach religii w szkołach ponadgimnazjalnych w latach 2001-2010, Warszawa 2013.
19. Michalski J., Obecność kultury w katechezie, ,,Keryks”, 2004/3.
20. Orczyk A., Hagiografia jako źródło katechezy, ,,Zeszyt Formacji Katechetów” 2001/3.
21. Słownik teologiczny, pod red. A. Zuberbiera, Katowice 1998.
22. Orczyk A., Wokół natury, koncepcji i treści katechezy. Zarys katechetyki fundamentalnej i materialnej, Warszawa 2009.
23. Panuś T., Kościół powinien odczytać znak świętości dany przez Boga w św. Maksymilianie, (w:) Maksymilian – święty, lider, wydawca, pod red. M. Gołębia, J. M. Szewka, Kraków 2008.
24. Szpet J., Podręcznik religii i literatura pomocnicza w formacji ucznia, (w:) Media i literatura we współczesnej katechezie, Poznań 2004.
25. Szrejter J., Żywoty świętych w katechezie, (w:) O skuteczniejszą katechezę, pod red. J. Szpeta, D. Jackowiak, Poznań 2005.
26. Tomasik P., Religia w dialogu z edukacją. Studium na temat korelacji nauczania religii katolickiej z polską edukacją szkolną, Warszawa 2004.
27. Tomasik P., Terminologia w programach nauczania religii w szkole, (w:) Wokół Podstawy programowej i Dyrektorium katechetycznego, pod red. A. Bałoniak, Poznań 2001.
28. Twardzicki B., Hagiografia w katechezie, (w:) Katecheza dziś, pod red. J. Zimnego, Sandomierz 2002.
29. Wrzosek W., Historia – kultura – metafora. Powstanie nieklasycznej historiografii, Wrocław 1995.
30. Zając M., Wychowanie maryjne w katechezie, ,,Katecheta” 2007/5.
31. Zellma A., Święta Siostra Maria Faustyna Kowalska jako wzór wychowawczy, (w:) Pedagogia na dziś, pod red. J. Zimnego, Stalowa Wola-Rużomberok 2007.
32. Zwierżdżyński M. K., O możliwościach i niemożliwościach nauczania religioznawstwa w polskich szkołach publicznych, ,,Przegląd Religioznawczy” 2008/1.

 

[1] Pojęcie korelacja międzyprzedmiotowa w praktyce oznacza uwzględnienie treści przedmiotów nauczania w szkolnej katechezie i odnosi się do łacińskiego źródłosłowu (cum – współ-; relatio – zależności). Dzięki zastosowaniu korelacji uczniowie powinni łatwiej przyswajać prezentowane na różnych lekcjach treści, a także zauważać jedność nauczanej prawdy; Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001, s. 12; por. A. Kiciński, Korelacja w katechezie, (w:) Wokół katechezy posoborowej. Księga Pamiątkowa dedykowana ks. biskupowi Gerardowi Kuszowi, wykładowcy Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego z okazji 65. rocznicy urodzin, pod red. R. Chałupniaka, J. Kochela, J. Kostorza, W. Spyry, Opole 2004, s. 112; P. Tomasik, Terminologia w programach nauczania religii w szkole, (w:) Wokół Podstawy programowej i Dyrektorium katechetycznego, pod red. A. Bałoniak, Poznań 2001, s. 13; por. idem, Religia w dialogu z edukacją. Studium na temat korelacji nauczania religii katolickiej z polską edukacją szkolną, Warszawa 2004, s. 139-232.

[2] Zob. Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Program nauczania religii, Kraków 2001; szerzej na ten temat por. A. Laddach, Kształtowanie świadomości historycznej młodzieży na lekcjach religii w szkołach ponadgimnazjalnych w latach 2001-2010, Warszawa 2013.

[3] Zob. R. Czekalski, Bibliografia katechetyczna 2001-2010, Warszawa 2012.

[4] M. Hołuj, Ku pełni człowieczeństwa w Kościele Chrystusowym. Podręcznik do nauki religii dla klasy pierwszej liceum, Warszawa 2003, s. 150.

[5] Ibidem.

[6] Jestem świadkiem Chrystusa w świecie. Podręcznik do religii dla II klasy liceum oraz II i III klasy technikum, pod red. Z. Marka, Kraków 2003, s. 281; o treściach maryjnych w szkolnym nauczaniu religii więcej zob. w: J. Kopiec, Historia Kościoła w katechezie, (w:) Wokół katechezy…, s. 111-113; M. Zając, Wychowanie maryjne w katechezie, ,,Katecheta” 2007/5, s. 11-21.

[7] Z. Marek, op. cit., s. 281.

[8] Świadek Chrystusa w świecie. Podręcznik do nauki religii dla klasy drugiej szkół licealnych, pod ref. J. Szpeta, D. Jackowiak, Poznań 2003, s. 306-313; por. Świadectwo miłości. Podręcznik do nauczania religii dla III klasy liceum ogólnokształcącego i profilowanego oraz IV klasy technikum, pod red. S. Łabendowicza, Radom 2004, s. 150-151; o świętych na katechezie więcej zob. w: A. Orczyk, Hagiografia jako źródło katechezy, ,,Zeszyt Formacji Katechetów” 2001/3, s. 17-23.

[9] J. Szpet, D. Jackowiak, op. cit., s. 306-313.

[10] Jestem świadkiem Chrystusa w Kościele. Podręcznik do religii dla 1 klasy liceum
i technikum, pod red. Z. Marka, Kraków 2002, s. 204; por. Świadectwo wiary. Podręcznik do nauczania religii dla I klasy liceum ogólnokształcącego i profilowanego, pod red. S. Łabendowicza, Radom 2002, s. 70.

[11] O treściach poświęconych różańcowi w szkolnym nauczaniu religii więcej zob. w: Z. S. Jabłoński, Różaniec w życiu Kościoła w Polsce w XX w., (w:) Odkrywanie Różańca. Materiały z Sympozjum Mariologicznego. Kraków 24-25 kwietnia 2003 r., pod red. T. Siudy, W. Życińskiego, Częstochowa-Kraków 2003, s. 21-56.

[12] J. Szpet, D. Jackowiak, op. cit., s. 251-255; zob. Z. Marek, Jestem świadkiem Chrystusa w Kościele…, s. 74, 172, 204-205; o św. Faustynie Kowalskiej w szkolnym nauczaniu religii więcej zob. w: J. Szrejter, Żywoty świętych w katechezie, (w:) O skuteczniejszą katechezę, pod red. J. Szpeta, D. Jackowiak, Poznań 2005, s. 87-90; J. Kochel, Katechetyczne przesłanie obrazu Jezusa Miłosiernego, (w:) Miłosierdzie jako wartość w języku współczesnej edukacji, t. 1:, Edukacja. Teologia i Dialog, pod red. R. Niparko, J. Skrzypczaka, Poznań 2004, s. 179-187; A. Zellma, Święta Siostra Maria Faustyna Kowalska jako wzór wychowawczy, (w:) Pedagogia na dziś, pod red. J. Zimnego, Stalowa Wola-Rużomberok 2007, s. 326-337.

[13] S. Łabendowicz, Świadectwo miłości…, s. 173; Z. Marek, Jestem świadkiem w świecie…, s. 187, 199; por. ibidem, s. 288. Rozwinięcie pojęcia ,,totalitaryzm” zob. w Słowniku ważniejszych pojęć używanych w podręczniku, por. Słownik teologiczny, pod red. A. Zuberbiera, Katowice 1998, s. 598; K. Waligóra, Chrześcijańskie posłannictwo w świecie. Podręcznik do nauki religii dla klasy drugiej liceum, Warszawa 2003, s. 108.

[14] S. Łabendowicz, Świadectwo miłości…, s. 174.

[15] Ibidem, s. 174-175; por., Na drogach poznawania Chrystusa. Podręcznik do religii dla klasy I liceum i technikum, pod red. R. Lisa, Lublin 2002 s. 38; Z Chrystusem na drogach życia. Podręcznik religii dla III klasy liceum i IV technikum, pod red. R. Lisa, Lublin 2004, s. 121.

[16] M. Hołuj, op. cit., s. 187.

[17] Z. Marek, Jestem świadkiem Chrystusa w świecie…, s. 154. O katechezie maryjnej więcej zob. w: J. Kochel, Maryja w katechezie Kościoła, (w:) Matka Pana w katechezie. Materiały z XXXVI Sympozjum Wyższego Instytutu Katechetycznego w Krakowie – 11 marca 2006 r., pod red. A. E. Klich, Kraków 2006, s. 99-109.

[18] Z. Marek, Jestem świadkiem Chrystusa w świecie…, s. 99.

[19] Ibidem, s. 99-100, 104.

[20] Świadectwo nadziei. Podręcznik do nauczania religii dla II klasy liceum ogólnokształcącego i profilowanego, pod red. S. Łabendowicza, Radom 2003, s. 50; o nauczaniu o religiach niekatolickich na katechezie więcej zob. w: M. K. Zwierżdżyńśki, O możliwościach i niemożliwościach nauczania religioznawstwa w polskich szkołach publicznych, ,,Przegląd Religioznawczy” 2008/1, s. 169-179; T. Bubik, Stereotypy badawcze w obszarze historii religii, ,,Przegląd Religioznawczy” 2008/2, s. 39-44; J. Kochel, Podstawowe założenia katechezy o Żydach i judaizmie, ,,Ateneum Kapłańskie” 2006/3, s. 546-555.

[21] M. Hołuj, op. cit., s. 46l; o wykorzystaniu źródeł historycznych w nauczaniu patriotyzmu na katechezie szerzej zob. w: W. Janiga, Patriotyzm w katechezie, (w:) Wychowanie patriotyczne, pod red. W. Janigi, M. Grendusa, Przemyśl 2005, s. 45-57; J. Szpet, Podręcznik religii i literatura pomocnicza w formacji ucznia, (w:) Media i literatura we współczesnej katechezie, Poznań 2004, s. 27-32.

[22] M. Hołuj, op. cit., s. 101.

[23] Ibidem.

[24] W świetle Chrystusa – Prawdy. Podręcznik do religii dla II klasy liceum i technikum, pod red. R. Lisa, Lublin 2003, s. 144.

[25] Ibidem.

[26] Ibidem, s. 144-146; por. K. Waligóra, op. cit., s. 45-46; o św. Edycie Stein na katechezie więcej zob. w: J. Bagrowicz, Współczesne dialogi religii i kultur. Wprowadzenie do problematyki, (w:) Człowieka współczesny, jego religia i kultura, pod red. L. Nowakowskiej, Z. Zgody, Bydgoszcz  2010, s. 33-51; J. Kostorz, Edyta Stein – pedagogiczno-katechetycznym wzorcem osobowym, (w:) Ad plenam unitatem. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu Arcybiskupowi Alfonsowi Nossolowi Wielkiemu Kanclerzowi Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego z okazji 25-lecia święceń biskupich oraz 70. rocznicy urodzin, pod red. P. Jaskóły, R. Porady, Opole 2002, s. 537-548; idem, W poszukiwaniu pedagogiczno-katechetycznych wzorców osobowych – Edyta Stein, (w:) Katechizować dzisiaj. Problemy i wyzwania, pod red. J. Stali, Kielce 2004, s. 87-105.

[27] R. Lis, Na drogach…, s. 38; S. Łabendowicz, Świadectwo nadziei…, s. 69.

[28] Idem, Świadectwo miłości…, s. 37; por. idem, Świadectwo wiary…, s. 68; Świadek Chrystusa w rodzinie. Podręcznik do nauki religii dla klasy trzeciej i czwartej szkół licealnych, pod red. J. Szpeta, D. Jackowiak, Poznań 2006, s. 137, 147; Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie. Podręcznik do religii dla III klasy liceum oraz IV klasy technikum, pod red. Z. Marka, Kraków 2004, s. 38; o św. Maksymilianie Kolbe na katechezie więcej zob. w: T. Panuś, Kościół powinien odczytać znak świętości dany przez Boga w św. Maksymilianie, (w:) Maksymilian – święty, lider, wydawca, pod red. M. Gołębia, J. M. Szewki, Kraków 2008, s. 35-56.

[29] K. Waligóra, op. cit., s. 46; o religii Mojżeszowej na katechezie więcej zob. w: J. Bagrowicz, Katecheza o Żydach i judaizmie, (w:) Leksykon pedagogiki religii, pod red. C. Rogowskiego, Warszawa 2007, s. 290-293.

[30] A. F. Grabski, Dzieje historiografii, Poznań 2003, s. 739; F. Braudel, Historia i trwanie, Warszawa 1971, s. 158; M. Bloch, Pochwała historii, czyli o zawodzie historyka, Warszawa 1962, s. 50-52; W. Wrzosek, Historia – kultura – metafora. Powstanie nieklasycznej historiografii, Wrocław 1995, s. 80-81, 103; G. Labuda, Rozwój metod dziejopisarskich od starożytności do współczesności, cz. 2:, Wiek XX, Poznań 2010, s. 126.

[31] J. Michalski, Obecność kultury w katechezie, ,,Keryks”, 2004/3, s. 80.

[32] A. Orczyk, Wokół natury, koncepcji i treści katechezy. Zarys katechetyki fundamentalnej i materialnej, Warszawa 2009, s. 223; o hagiografii w katechezie więcej zob. w: B. Twardzicki, Hagiografia w katechezie, (w:) Katecheza dziś, red. J. Zimnego, Sandomierz 2002, s. 133-150.

[33] Pierwszorzędnym celem katechezy jest komunia z Jezusem Chrystusem; Jan Paweł II, Adhortacja apostolska o katechizacji w naszych czasach ,,Catechesi tradendae”, Watykan 1979, wyd. pol. Warszawa 1980, nr 5; Katechizm Kościoła Katolickiego, Watykan 1992, wyd. pol. II popr. Poznań 2002, nr 426; Kongregacja ds. Duchowieństwa, Dyrektorium ogólne o katechizacji, Watykan 1997, wyd. pol. Poznań 1998, nr 80.