NTS – legenda „białej” emigracji rosyjskiej

Jedną z najważniejszych emigracyjnych organizacji rosyjskich był Związek Narodowo-Pracowniczy (NTS), reprezentujący młode pokolenie emigrantów. Przyjęli oni program aktywnej walki przeciwko Sowietom, próbując z zagranicy doprowadzić do obalenia reżimu stalinowskiego drogą rewolucji narodowej. Kres ich działalności nastąpił w latach 90. XX wieku, po upadku komunizmu i rozpadzie ZSRR.

W wyniku klęski wojsk „białych” z bolszewikami podczas rosyjskiej wojny domowej za granicę wyemigrowało lub uciekło ponad milion obywateli byłego Imperium Rosyjskiego. Ponadto z powodu utworzenia nowych państw po zakończeniu I wojny światowej około 800 tysięcy Rosjan i przedstawicieli innych „wschodnich” narodów znalazło się w ich granicach jako mniejszość narodowa. W ten sposób ukształtowała się tzw. „biała” emigracja rosyjska, której śmiertelnym wrogiem stał się Związek Sowiecki. W różnych krajach europejskich zaczęły powstawać organizacje wojskowe, polityczne, społeczne czy kulturalne „białych” Rosjan.[1] Wśród nich najważniejszą rolę odgrywał Rosyjski Związek Ogólnowojskowy (ROWS), skupiający kadry żołnierskie byłej armii rosyjskiej, na czele którego stanął generał Piotr Wrangel[2], ostatni głównodowodzący wojskami „białych” na Krymie[3]. Niniejsze organizacje początkowo prowadziły aktywne działania wymierzone w reżim bolszewicki, wspierając ruch powstańczy w bolszewickiej Rosji, a następnie wysyłając agentów i dywersantów czy kolportując materiały propagandowe o charakterze antykomunistycznym. Doszło nawet do udanych zamachów na posłów sowieckich w Szwajcarii i Polsce. Pomimo tego władze ZSRR okrzepły, a pozbawione pomocy krajów europejskich organizacje emigracyjne zostały zinfiltrowane i w dużej części osłabione przez coraz sprawniejszy wywiad sowiecki. Poza tym zadziałał naturalny proces asymilowania się emigrantów w społeczeństwach europejskich. Coraz więcej Rosjan odczuwało rozczarowanie działaniami, które nie przynosiły rezultatu w postaci obalenia władzy sowieckiej. W sytuacji narastania kryzysu wśród „białej” emigracji rosyjskiej na przełomie lat 20. i 30. XX wieku do głosu zaczęła dochodzić młodzież emigracyjna, oskarżająca przywódców „starych” organizacji o doprowadzenie do upadku Rosji. Porzucili oni nadzieje na przeprowadzenie interwencji wojskowej przez państwa europejskie i ewolucję reżimu bolszewickiego w kierunku liberalizacji rządów.[4]

 

Prekursorami NTS były Narodowy Związek Młodzieży Rosyjskiej w Bułgarii i Związek Rosyjskiej Młodzieży Narodowej w Jugosławii, których działacze w 1930 roku w Belgradzie połączyli się w jedną organizację. Rok później przyjęła ona nazwę Narodowy Związek Nowego Pokolenia (NSNP), skupiając przedstawicieli emigrantów z Bałkanów, Francji, Belgii, Holandii, Polski, Czechosłowacji i krajów bałtyckich. Na czele Związku stanął Wiktor Bajdałakow[5], były uczestnik I wojny światowej i rosyjskiej wojny domowej, zaś funkcję przewodniczącego Komitetu Wykonawczego objął profesor Michaił Gieorgijewski[6], naukowiec-filolog uniwersytetów petersburskiego i dońskiego, a następnie belgradzkiego. Wkrótce nastąpiła kolejna zmiana nazwy na Narodowo-Pracowniczy Związek Nowego Pokolenia (NTSNP), co wiązało się z przyjęciem programu organizacji. Przede wszystkim wprowadzono cenzus wiekowy dla członków, przyjmując emigrantów urodzonych po 1895 roku. Oznaczało to odcięcie się od starszego pokolenia „białej” emigracji rosyjskiej, które obciążano winą za doprowadzenie do tragedii Rosji. W odróżnieniu od nich „nowopokoleńcy” głosili hasła aktywizmu, idealizmu i nacjonalizmu. Na scenie politycznej sytuowali się „ani z prawa, ani z lewa, ani w centrum”. Reżim bolszewicki miał być obalony drogą rewolucji narodowej. Nie cofano się nawet przed metodami terroru. Za sojuszników NTSNP uważał wszystkie środowiska emigracyjne, które prowadziły walkę z bolszewizmem. W programie Związku pojawiła się ponadto idea tzw. państwa korporacyjnego, która w okresie powojennym przerodziła się w ideę solidaryzmu, rozumianego jako „narodowa solidarność różnych narodów Rosji w przeciwieństwie do internacjonalizmu proletariackiego i solidarność pracy różnych warstw społeczeństwa w przeciwieństwie do walki klasowej”. Symbolem NTSNP wybrano złoty tryzub na tle trójkolorowej rosyjskiej tarczy – rodowy herb Włodzimierza I Wielkiego, założyciela Rusi Kijowskiej.[7]

Lata 30. XX wieku stanowiły okres intensywnego rozwoju działalności Związku. Organem prasowym stało się pismo „Za Rossiju” („O Rosję”), wydawane w Sofii ze składek finansowych emigrantów z różnych krajów. Ze względu na protesty miejscowej ambasady sowieckiej tytuł zmieniono na „Za Rodinu” („O Ojczyznę”). Związek wydawał ponadto liczne publikacje znanych rosyjskich pisarzy emigracyjnych (ekonomistów, prawników, filologów, filozofów czy historyków), w tym także uciekinierów z ZSRR, jak Iwan Sołoniewicz[8], dziennikarz związany z „białymi” podczas rosyjskiej wojny domowej, który w 1934 roku zbiegł z łagru w Karelii do Finlandii. Oddziały i przedstawicielstwa NTSNP powstały w 17 krajach świata (m.in. w Australii, Ameryce Południowej i północnej Afryce). Liczebność Związku w szczytowym momencie osiągnęła ogółem około 1,5 tysiąca członków. Realizując postanowienia programowe kierownictwo NTSNP w połowie lat 30. rozpoczęło przerzucanie przez „zieloną granicę” na terytorium Związku Sowieckiego emisariuszy w celu inicjowania zakładania konspiracyjnych „jaczejek”, których zadaniami miało być propagowanie wśród obywateli sowieckich idei narodowych i prowadzenie tajnych działań dywersyjnych. Początkowo wysyłano agentów kanałami posiadanymi przez inne organizacje emigracyjne (przede wszystkim ROWS), ale z powodu ich rozpracowania przez Sowietów wszystkie próby zakończyły się tragicznie. Zginęły wszystkie osoby, które próbowały przedostać się do ZSRR z Finlandii i Dalekiego Wschodu.[9]

W II połowie lat 30. kierownictwo NTSNP nawiązało współpracę ze służbami wywiadowczymi Japonii, Polski, Francji i Włoch. Japończycy sfinansowali utworzenie pod Berlinem konspiracyjnego ośrodka propagandowego pod kryptonimem „Ldina” („Kra lodowa”), który prowadził nasłuch radiowy audycji sowieckich i analizę tamtejszej prasy. Na podstawie uzyskanych informacji trzech działaczy Związku opracowywało materiały propagandowe, przerzucane następnie do ZSRR (drogą powietrzną balonami wypełnionymi wodorem, drogą wodną spławiane rzekami w zamkniętych butelkach lub wysyłanych pocztą jako nielegalny dodatek do oficjalnych listów i innych materiałów). Faktycznie były to metody mało efektywne, gdyż balony w większości spadały w pasie przygranicznym, silnie kontrolowanym przez wojska NKWD, butelki były wyławiane sieciami przegradzającymi koryto rzek, zaś listy i przesyłki przed dostarczeniem adresatom były przeglądane w sowieckich urzędach pocztowych.[10] Szczególnie owocna okazała się współpraca z Oddziałem II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, reprezentowanym przez kapitana Jerzego Niezbrzyckiego[11], kierownika Referatu „Wschód”. Do Polski przybyło kilkunastu działaczy NTSNP, którzy zostali przeszkoleni w ośrodku wywiadowczym pod Warszawą. W latach 1938-1939 dwukrotnie były przerzucane na terytorium Związku Sowieckiego kilkuosobowe grupy agentów Związku. W obu przypadkach przedostało się w głąb ZSRR po kilka osób. Włosi z kolei wsparli „nowopoleńców” po wybuchu wojny domowej w Hiszpanii. Dzięki temu grupie działaczy, przybyłych z Bułgarii, udało się doprowadzić do wywołania pożaru w hangarze lotniczym na lotnisku Le Bourget pod Paryżem, w wyniku którego spłonęły samoloty wojskowe przeznaczone do wysłania dla hiszpańskich republikanów.[12] Działania NTSNP skierowane na ZSRR przyniosły jednak pewne rezultaty, gdyż w grudniu 1938 roku sowieckie Radio imienia Kominternu poinformowało o schwytaniu w Moskwie ośmiu dywersantów Związku z ulotkami i innymi materiałami propagandowymi.[13]

Wybuch II wojny światowej doprowadził do poważnych zmian w działalności i organizacji NTSNP. W wyniku zajęcia przez Armię Czerwoną ziem wschodnich II RP, a następnie państw bałtyckich, zostały doszczętnie zniszczone tamtejsze struktury Związku, a większość jego członków Sowieci zgładzili.[14] Szkoleni przez polską „dwójkę” agenci NTSNP wraz z personelem Oddziału II Sztabu Generalnego WP zostali ewakuowani do Bukaresztu, gdzie pod nadzorem Japończyków wznowili nielegalne przejścia na terytorium ZSRR.[15] Podczas kiedy kierownictwo Związku dotychczas stawiało na aliantów zachodnich, to kapitulacja Francji latem 1940 roku całkowicie przekreśliła to stanowisko. Wprawdzie część „nowopokoleńców” zaangażowała się w konspirację antyhitlerowską (zwłaszcza w okupowanej Francji), ale zdecydowana większość postanowiła wesprzeć Niemców, licząc na nieuchronny konflikt ze Związkiem Sowieckim. W maju 1941 roku do Belgradu przyjechał redaktor berlińskiej gazety „Nowoje Słowo”, Władimir Despotuli[16], w celu przekonania kierownictwa NTSNP o możliwości uzyskania wpływu na „wschodnią” politykę III Rzeszy. W rezultacie Wiktor Bajdałakow wraz z pozostałymi członkami Komitetu Wykonawczego przeniósł się do Berlina, zaś w Belgradzie pozostał jedynie profesor Gieorgijewski. Jednakże nieludzkie traktowanie sowieckich jeńców wojennych po ataku wojsk niemieckich na ZSRR 22 czerwca 1941 roku na pewien czas zraziło kierownictwo Związku do władz hitlerowskich.[17]

Bliższe kontakty NTS z Niemcami odżyły wiosną 1942 roku. NTSNP stawiał na te środowiska władz cywilnych i wojskowych III Rzeszy, które nie reprezentowały eksterminacyjnych koncepcji głoszonych przez Adolfa Hitlera. W tej sytuacji działacze Związku znaleźli się wśród kadry instruktorskiej obozów szkoleniowych w Wustrau i Zittenhorst w rejonie Berlina, zarządzanych przez Ministerstwo Rzeszy do Spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich. Na jego czele stał Alfred Rosenberg, który był zwolennikiem wykorzystania przedstawicieli „białej” emigracji rosyjskiej w aparacie administracji okupowanych terenów Związku Sowieckiego. W obu obozach szkolono przyszłą kadrę administracyjną i propagandzistów spośród sowieckich jeńców wojennych.[18] Działacze NTSNP uzyskali dzięki temu możliwość kontaktu z ludźmi wychowanymi w ZSRR, poznając ich mentalność, sposób myślenia czy specyficzne zwyczaje. „Nowopokoleńcy” propagowali wśród jeńców głoszone przez siebie idee, dzięki czemu do Związku wstąpiła duża część byłych czerwonoarmistów (m.in. generał Fiodor Truchin[19] i naukowiec Aleksandr Zajcew[20]). Rozdawano im materiały propagandowe NTSNP zarówno w sposób jawny, jak też pod przykryciem materiałów szkoleniowych. Były one następnie kolportowane na okupowanych terenach Związku Sowieckiego.[21] Członkowie Związku działali również w innych instytucjach i urzędach III Rzeszy, jak Ministerstwo Rzeszy do Spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich, Organizacja Todt, Oddział Propagandy Najwyższego Dowództwa Wehrmachtu (OKW) czy organizacja propagandowa „Vineta”, podległa Ministerstwu Propagandy i Oświecenia Publicznego.[22]

 

Już od jesieni 1941 roku NTSNP zaczął nielegalnie przerzucać na okupowane tereny ZSRR swoich działaczy. Główną rolę odgrywał „polski” oddział Związku na czele z Aleksandrem Wiurglerem[23], posiadającym obywatelstwo Szwajcarii. W okupowanej Warszawie zostało zorganizowane centrum organizacyjne Związku przeznaczone dla emisariuszy. Szczególną pomoc w postaci dokumentów legalizacyjnych świadczył Siergiej Wojciechowski[24], pełniący funkcję przewodniczącego warszawskiego Komitetu Rosyjskiego (Russische Vertrauenstelle).[25] Kolejna fala działaczy NTSNP dostała się na Wschód w I połowie 1942 roku. W rezultacie trafiło tam ponad 250 emigrantów, czyli 1/5 wszystkich członków Związku. Głównym punktem operacyjnym działalności konspiracyjnej „nowopokoleńców” stał się okupowany Smoleńsk, gdzie wspierał ją kolaboracyjny burmistrz miasta Borys Mienszagin. Działacze NTSNP, wbrew oficjalnej polityce okupacyjnej Niemców, kolportowali wśród ludności cywilnej materiały propagandowe, głosząc hasła niezależnej Rosji i tworząc konspiracyjne jaczejki z udziałem miejscowych Rosjan. Starali się uzyskać wpływ na działania Pskowskiej Misji Prawosławnej[26], Łokockiego Okręgu Autonomicznego[27] i organu wywiadowczego Abwehry „Sonderstab R”[28]. Prowadzili agitację nawet wśród Tatarów krymskich i Kozaków na południowej Ukrainie. Jednym z ciekawszych epizodów tego typu działań były próby uzyskania kontaktu z oddziałami partyzanckimi, ale bliższych informacji na ten temat brakuje.[29]

Jesienią 1942 roku w Berlinie doszło do III Zjazdu NTSNP, na którym przede wszystkim przyjęto hasło „trzeciej siły” pomiędzy Niemcami i Sowietami. Organizacja zmieniła także ponownie nazwę na Związek Narodowo-Pracowniczy (NTS).[30] Realizując wytyczne programowe, działacze Związku na początku 1943 roku utworzyli w okupowanym Kijowie Partię Ludowo-Rewolucyjną. Głównym przejawem jej działalności było rozpowszechnianie ulotek z hasłami typu „Ani tych, ani innych. Popieraj swoich” czy „Skończymy z Hitlerem. Weźmiemy się za Stalina”. Do końca 1943 roku udało się zorganizować konspiracyjne struktury partyjne liczące około 500 członków.[31] Działalność NTS doprowadziła ostatecznie latem i jesienią 1944 roku do represji ze strony Gestapo. Doszło wtedy do licznych aresztowań członków Związku, w tym całego kierownictwa. Część z nich trafiła do obozów koncentracyjnych. Na początku kwietnia 1945 roku z inicjatywy generała Andrieja Własowa[32], głównodowodzącego Siłami Zbrojnymi Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji (KONR), Niemcy uwolnili ocalałych działaczy NTS. Związki „nowopokoleńców” z ruchem „własowskim” zapoczątkowane zostały jeszcze w 1942 roku. Kiedy na początku 1943 roku w Dabendorfie pod Berlinem powstał ośrodek propagandowy Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA), znaleźli się w nim NTS-owcy, którzy wcześniej działali w obozie w Wustrau. Funkcję komendanta objął generał Truchin, który zadbał o zabezpieczenie interesów Związku. W ośrodku propagandowym ROA został opracowany dokument programowy pod nazwą „Szkic Ustroju Narodowo-Pracowniczego”, którego część założeń znalazła się w jednym z 14 punktów manifestu KONR, ogłoszonego uroczyście w połowie listopada 1944 roku w okupowanej Pradze.[33]

Po zakończeniu II wojny światowej kierownictwo i większość członków NTS znaleźli się na terenach Niemiec, zajętych przez wojska alianckie. Wynikało to z realizacji koncepcji uratowania jak największej liczby „nowopokoleńców” przed Sowietami. Przebywali oni w obozach dla przesiedleńców (tzw. dipisów) organizowanych przez Brytyjczyków i Amerykanów. Latem 1945 roku działacze Związku przenieśli się do obozu w Mönchehof w rejonie miasta Kassel, gdzie utworzyli wydawnictwo „Posiew” (wydające czasopisma „Posiew” i „Grani”, wychodzące po dziś dzień). W pierwszych powojennych miesiącach NTS rozwinął działalność zmierzającą do uchronienia byłych obywateli ZSRR przed przymusową deportacją do ojczyzny. W lipcu 1946 roku doszło do zwołania Rady Związku, która potwierdziła prawidłowość działań podjętych w czasie wojny i wypracowała zadania na okres powojenny.[34] Dla „nowopokoleńców” wybawieniem okazała się „zimna wojna”, która wybuchła w 1947 roku pomiędzy państwami zachodnimi i Związkiem Sowieckim. Dzięki temu służby wywiadowcze USA i Wielkiej Brytanii wsparły finansowo i materialnie NTS, zwłaszcza tajną komórkę organizacyjną Związku, zwaną Zakrytym Sektorem, która odpowiadała za przerzuty agentów i emisariuszy na terytorium ZSRR oraz kontakty z obywatelami sowieckimi. W zamian kilka grup NTS, po odbyciu szkolenia wywiadowczego, zostało zrzuconych na spadochronach na zachodnie obszary Związku Sowieckiego. Większość ich członków zginęła krótko po wylądowaniu, pozostałych Sowieci wyłapali, przewerbowali, po czym wykorzystali w grach operacyjnych prowadzonych przeciwko wywiadom zachodnim. Było to wynikiem działalności w ramach brytyjskiego MI6 zdrajcy Kima Philby’ego[35]. Owocem wsparcia CIA było także uruchomienie mobilnej radiostacji NTS pod nazwą „Swobodnaja Rossija”, która nadawała swoje audycje z samochodu poruszającego się w pobliżu wschodniej granicy RFN.[36]

Aktywność NTS wywołała kontrakcje ze strony Sowietów. Od końca lat 40. funkcjonariusze sowieckich służb specjalnych przeprowadzili na terytorium zachodnich Niemiec i Berlina kilka prób schwytania najbardziej dających się we znaki działaczy Związku (np. w Berlinie Zachodnim został pochwycony Aleksandr Trusznowicz[37], członek Rady NTS i zarazem przewodniczący Komitetu Pomocy Uchodźcom Rosyjskim, ale zginął podczas tej akcji).[38] Najbardziej spektakularna była próba zamordowania w 1954 roku w Wiedniu Gieorgija Okołowicza[39], szefa Zakrytego Sektoru NTS przez kapitana MWD Nikołaja Chochłowa[40]. Oficer sowieckich służb specjalnych jednakże zgłosił się do Okołowicza, po czym ujawnił mu cały plan operacji, co ogłoszono na specjalnie zwołanej konferencji prasowej.[41] W latach 1977-1978 w czasopiśmie „Posiew” ukazały się jego autorstwa „Sprawy śledcze KGB”. Sowieci próbowali ponadto wprowadzić swoich agentów w szeregi „nowopokoleńców”. Wiadomo, że w latach 50. miało miejsce 15 takich akcji. Władze ZSRR w swojej prasie prowadziły także kampanie propagandowe wymierzone w NTS, zamieszczając liczne artykuły szkalujące Związek. Do 1960 roku opublikowano ponad 200 tego typu tekstów.[42] Zmieniające się warunki działania Związku doprowadziły do wypracowania nowej koncepcji oddziaływania na Związek Sowiecki. Władimir Poremski, przewodniczący NTS od 1955 roku, napisał książkę pt. „K teorii rewoliucjii w usłowijach totalitarnogo rieżima”, w której wyłożył tzw. teorię molekularną. Według niej na terytorium ZSRR miały powstawać „molekuły”, czyli co najmniej 3-osobowe samodzielne grupki konspiracyjne, nie mające łączności pomiędzy sobą, a kontaktujące się jedynie z centralą Związku. Miały one oddziaływać na swoje otoczenie, przenosząc do niego idee narodowe i antykomunistyczne, a uwalniając się od narzuconych dogmatów sowieckich po osiągnięciu „jedności myśli i ducha”. Po pewnym czasie nastąpiłoby przekroczenie masy krytycznej, co powinno zaowocować obaleniem od wewnątrz reżimu sowieckiego. Było to przeciwieństwem NTS-owskiej koncepcji sprzed II wojny światowej stworzenia scentralizowanej sieci „jaczejek”.[43]

Kolejnym punktem milowym w rozwoju NTS był XX Zjazd KPZR w 1956 roku, na którym został ogłoszony słynny tajny referat Nikity Chruszczowa wymierzony w kult jednostki Stalina. W odpowiedzi została zwołana Rada NTS, która postanowiła działać w kierunku zliberalizowania sowieckiego reżimu. Nie spodobało się to jednak najbardziej antykomunistycznie nastawionym działaczom, popierającym dotychczasową koncepcję obalenia władz ZSRR, którzy na czele z Wiktorem Bajdałakowem odeszli z NTS, tworząc Rosyjski Związek Narodowo-Pracowniczy. Nowa organizacja dosyć szybko utraciła zdolności organizacyjne, zaprzestając działalności. NTS natomiast podjęła kroki zmierzające w kierunku wywarcia wpływu na Sowietów w celu dalszej liberalizacji ustroju ZSRR. Najpierw w czasopiśmie „Grani” opublikowano „Odezwę rosyjskiego wydawnictwa antykomunistycznego >>Posiew<< do ludzi literatury, sztuki i nauki zniewolonej Rosji, niemogącym opublikować swoich prac z powodu cenzury partyjnej”, jednocześnie gwarantując autorom anonimowość. W ten sposób formalnie zapoczątkowano zjawisko „tamizdatu”, czyli wydawania na Zachodzie druków bezdebitowych, które były objęte zakazem sprzedaży w Związku Sowieckim. W rezultacie w latach późniejszych w NTS-owskich czasopismach zostały wydane m.in. zbiory poezji Aleksandra Galicza[44], Bułata Okudżawy[45] czy Natalii Gorbaniewskiej[46] oraz opowiadania i powieści Borysa Pasternaka[47], Aleksandra Sołżenicyna[48] czy Michaiła Bułhakowa[49]. Opublikowano także prace Andrieja Sacharowa[50]. Szczyt tych działań nastąpił w latach 1968-1978. Z kolei w 1957 roku w Hadze odbył się międzynarodowy Kongres o Prawa i Wolność w Rosji, który zgromadził ponad 80 delegatów z 16 krajów świata. Podczas obrad opracowano 130 cząstkowych żądań skierowanych do władz sowieckich (m.in. wysuwanie więcej niż jednego kandydata w wyborach, przyznanie prawa obywatelom tworzenia związków zawodowych, wyjazdu za granicę czy swobodnego wychowania religijnego dzieci, zlikwidowanie cenzury, przyznanie kołchoźnikom ubezpieczeń społecznych). Kolejnym elementem nacisku na władze ZSRR stały się coroczne konferencje „Posiewu”, odbywające się zazwyczaj we Frankfurcie nad Menem, gdzie urzędowało kierownictwo NTS.[51]

Jedną z najbardziej znanych, a jednocześnie efektownych akcji Związku, było wysyłanie na terytorium Związku Sowieckiego tzw. „orłów”, czyli kurierów, którzy tajnie przewozili tam głównie materiały propagandowe, a wywozili materiały tamizdatowe. Wśród tych osób było wielu często młodych obcokrajowców, zazwyczaj studentów, którzy wspierali idee głoszone przez NTS. Oblicza się, że dzięki nim trafiło na Zachód około 2 tysiące dokumentów o charakterze literackim lub politycznym. Pod koniec lat 60. odbywało się corocznie około 40 takich podróży, spośród których jedynie 2-3 kończyły się wykryciem. Ponadto kurierzy pochodzenia zagranicznego brali udział w wystąpieniach publicznych w ZSRR skierowanych w obronie więźniów politycznych, takich jak Andriej Siniawski[52], Julij Daniel[53], Jurij Gałanskow czy Jewgienija Ginzburg[54]. Po aresztowaniu byli oni najczęściej deportowani poza granice Związku Sowieckiego. Według danych przedstawianych przez Związek do czasu zakończenia akcji „orłowskich” w 1990 roku przeprowadzono 1097 tego typu operacji. Do ZSRR wysłano ogółem 933 kurierów, do Polski – 80, a do Czechosłowacji – 59. Ponadto dokonano około 500 akcji przekazania pomocy materialnej obywatelom tych państw, gdyż NTS przesyłał niektórym dysydentom sowieckim i ich rodzinom środki finansowe, lekarstwa czy odzież. Kolejną ważną operacją NTS była tzw. „Akcja Strzała”, polegająca na masowym przesyłaniu listów na pochodzące z międzynarodowych czasopism filatelistycznych czy naukowych adresy osób zamieszkujących w państwach ludowych i ZSRR.[55]

Od początku lat 80. zaczęło następować oficjalne ujawnianie działalności NTS na terytorium Związku Sowieckiego. W 1982 roku KGB aresztowało dysydentów Walerija Senderowa i Rościsława Jewdokimowa, którzy podczas procesu oficjalnie przyznali się do członkostwa w Związku. Po wyjściu na wolność w 1987 roku stali się pierwszymi jawnymi członkami NTS w ZSRR. Senderow zaczął nawet organizować konferencje prasowe u siebie w mieszkaniu. Z kolei jesienią 1988 roku na stadionie Lokomotiwu w Leningradzie Jewdokimow wraz ze swoimi przyjaciółmi po raz pierwszy rozwinął trójkolorową flagę narodową Rosji, która w 1991 roku została przyjęta przez Federację Rosyjską. Kiedy okazało się, że członkostwo w NTS nie grozi już aresztem, liczebność organizacji zaczęła rosnąć. Na przełomie lat 80. i 90. – oprócz Moskwy i Leningradu – opozycyjne grupy powstały na Powołżu, Uralu, Syberii, w Niżnym Nowogrodzie, Samarze, Saratowie czy Wołgogradzie. Słabiej był reprezentowany NTS na południu Rosji. Na zjeździe Związku Demokratycznego w Kijowie w 1990 roku delegacja z Syberii przyjęła deklarację programową „Droga do przyszłej Rosji”. Na te wszystkie działania zareagowała także frankfurcka centrala NTS, która powołała Oddział Jawnej Pracy z Organizacją w Rosji. Następnie odrzucono dotychczasową taktykę zwalczania reżimu sowieckiego, zaś jeden z członków Rady Związku odbył 3-miesięczną inspekcję struktur organizacyjnych w ojczyźnie. Przyczyniła się ona do dalszego rozrostu liczebnego organizacji. Jesienią 1990 roku w Leningradzie doszło do krajowej konferencji NTS, która zgromadziła 51 delegatów z 29 miast. Aktywiści Związku współtworzyli część pierwszych partii i organizacji opozycyjnych w ZSRR, jak Rosyjski Chrześcijański Ruch Demokratyczny czy Związek Demokratyczny. Poligrafia NTS drukowała także ich ulotki, materiały propagandowe, broszury programowe i literaturę. Ponadto działacze Związku zaangażowali się w tworzenie niezależnego ruchu związkowego.[56]

Pucz moskiewski, podjęty w sierpniu 1991 roku przez „twardogłowych” przywódców KPZR, spotkał się z całkowitym sprzeciwem ze strony NTS. Związek opowiedział się za prezydentem Borysem Jelcynem, a z Wielkiej Brytanii w ciągu jednej nocy przerzucono około 30 tysięcy odezw NTS, kolportując je wśród zarówno ludności cywilnej Moskwy, jak też żołnierzy wyprowadzonych na ulice przez puczystów. W kilkunastu miastach doszło do demonstracji przeciw KPZR, a kilka grup przysłało nawet do Moskwy ochotników do obrony budynku Dumy (tzw. Białego Domu). W 1993 roku kandydaci NTS po raz pierwszy wzięli udział w wyborach do Dumy Państwowej i organów samorządowych. Członkami parlamentu wybrano dwóch działaczy Związku. Około 30 innych dostało się do władz miejskich. W kolejnych wyborach do Dumy, w 1995 roku, przeszedł już jednak tylko jeden członek NTS. Bez większych sukcesów zakończyły się także wybory samorządowe. W 1996 roku w Permie odbył się zjazd Związku, w wyniku którego NTS został zarejestrowany przez władze rosyjskie jako ruch polityczno-społeczny. Zmiany organizacje w strukturze najwyższych władz, do jakich doszło w wyniku decyzji rejestracyjnych, a także spory ideowe o przyszłość organizacji wywołały jednak niezadowolenie części delegatów, którzy zebrali się po raz ostatni jesienią 1996 roku we Frankfurcie nad Menem. W rezultacie niektórzy z nich odeszli ze Związku. Z kolei działalność NTS w Rosji znalazła się w tym czasie w kryzysie z powodu znacznego spadku poparcia społecznego i związanego z tym odpływu członków. Brakowało także środków finansowych na szerszą działalność. Ostatecznie w 1999 roku zostało utworzone w Moskwie Wydawnicze, Naukowe i Oświatowe Stowarzyszenie „Posiew”, co pokazało, w jaką stronę zmierza działalność NTS. Nie zrezygnowano jednak ze struktur emigracyjnych, które pozostały nadal we Frankfurcie nad Menem.[57]

Oprócz okresu przedwojennego, kiedy prowadzono współpracę wywiadowczą, kontakty między NTS a Polakami w kraju ożywiły się znacznie na przełomie lat 70. i 80. Z materiałów SB wynika, że jeszcze w 1978 roku na terenie Stoczni Gdańskiej były kolportowane przez Annę Walentynowicz egzemplarze odezwy NTS pt. „Do Społeczeństwa Polskiego”[58]. Z kolei Związek podjął akcję wsparcia polskiego ruchu „Solidarność”. Wydawnictwo „Posiew” w 1980 roku wydało broszurę pt. „Solidarnost: o raboczem dwiżenii w Polszie i raboczem dwiżenii w Rossiji (Solidarność: o ruchu robotniczym w Polsce i ruchu robotniczym w Rosji)”, która była kolportowana w garnizonach Armii Radzieckiej w PRL, a także przemycana do ZSRR. Autorem polskiej części tej publikacji był Mirosław Dakowski pod pseudonimem „Andrzej Pomorski”.[59] W numerze lipcowo-sierpniowym podziemnego „Biuletynu Dolnośląskiego” z 1980 roku, wychodzącego we Wrocławiu pod redakcją Kornela Morawieckiego, została opublikowana ulotka NTS w języku rosyjskim i polskim. Wzywała ona żołnierzy sowieckich, stacjonujących w Polsce, do bojkotowania rozkazów strzelania do miejscowej ludności. Wykonano ją metodą dwustronną z przerywaną linią, sugerującą wycięcie jej z pisma.[60] Morawiecki utrzymywał ograniczony kontakt z NTS ze względu na obawy przed zinfiltrowaniem organizacji przez KGB jako przywódca Solidarności Walczącej. Trwało to do końca lat 80. Na terytorium Związku Sowieckiego przemycano ulotki i inne materiały propagandowe oraz literaturę rosyjsko- i ukraińskojęzyczną.[61]

 

Bibliografia

Publikacje:

1. Bajdałakow W., Da wozwieliczitsia Rossija, da gibnut naszi imiena… Wospominanija predsiedatielia NTS 1930-1960 g., Moskwa 2002.
2. Czujew S., Prokliatyje sołdaty. Priedatieli na storonie III Riejcha, t. 2, Sankt Petersburg 2003.
3. Dubicki T., Konspiracja polska w Rumunii 1939-1945, t. I 1939-1940, Warszawa 2002.
4. Gołdyn W., Sołdaty na czużbinie. Russkij Obszcze-Woinskij Sojuz, Rossija i Russkoje Zarubieżje w XX-XXI wiekach, Moskwa 2006.
5. Okułow A., W borbie za biełuju Rossiju. Chołodnaja grażdanskaja wojna, Moskwa 2013.
6. Prianisznikow B., Nowopokolency, Silver Spring 1986.
7. Rar L., Oboleński W., Rannije gody (1924-1948), Moskwa 2003.
8. Romanow J., W borbie za Rossiju. Wospominanija, Moskwa 1999.
9. Mysl i dieło 1930-2000, Moskwa 2000.
10. O wyzwolenie z komunizmu ludzi i narodów przysięgam walczyć! 25. rocznica powstania Solidarności Walczącej, Warszawa 2007.
11. Ot zarubieżja do Moskwy. Narodno-Trudowoj Sojuz (NTS) w wospominanijach i dokumentach 1924-2014, Moskwa 2014.

Strony internetowe:

1. http://www.sw.org.pl/techniki.html
2. http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Miros%C5%82aw_Andrzej_Dakowski
3. http://jozefdarski.pl/1081-sor-emerytka-czarakterystyka-anny-walentynowicz
4. http://evrazia.org/article/1945

[1] Ot zarubieżja do Moskwy. Narodno-Trudowoj Sojuz (NTS) w wospominanijach i dokumentach 1924-2014, Moskwa 2014, s. 7-8.

[2] Piotr Wrangel (1878-1928) – generał lejtnant armii rosyjskiej, uczestnik I wojny światowej jako dowódca 7. Dywizji Kawalerii, a następnie Mieszanego Korpusu Kawalerii, uczestnik rosyjskiej wojny domowej jako dowódca 1. Dywizji Konnej, I Korpusu Konnego, Armii Ochotniczej, a następnie Kaukaskiej Armii Ochotniczej, ostatni głównodowodzący Armii Rosyjskiej, emigrant, przewodniczący ROWS.

[3] W. Gołdyn, Sołdaty na czużbinie. Russkij Obszcze-Woinskij Sojuz, Rossija i Russkoje Zarubieżje w XX-XXI wiekach, Moskwa 2006.

[4] Ot zarubieżja do Moskwy…, s. 8-9.

[5] Wiktor Bajdałakow (1900-1967) – chorąży armii rosyjskiej, uczestnik I wojny światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej, emigrant, przewodniczący NTS, a następnie założyciel rozłamowego Rosyjskiego Związku Narodowo-Pracowniczego.

[6] Michaił Gieorgijewski (1888-?) – rosyjski, a następnie emigracyjny filolog, profesor i wykładowca akademicki, współtwórca NTS, sekretarz generalny Komitetu Wykonawczego NTS, pod koniec 1944 roku aresztowany przez Sowietów i przewieziony do ZSRR, w 1950 roku skazany na karę śmierci.

[7] L. Rar, W. Oboleński, Rannije gody (1924-1948), Moskwa 2003, s. 29-44.

[8] Iwan Sołoniewicz (1891-1953) – rosyjski, a następnie emigracyjny dziennikarz, publicysta i pisarz, uczestnik I wojny światowej i rosyjskiej wojny domowej, po zakończeniu której przystąpił do bolszewików, w 1933 roku aresztowany przez OGPU i osadzony w łagrze w Karelii, skąd w 1934 roku uciekł do Finlandii, autor słynnej książki pt. „Rosja w łagrze”.

[9] NTS. Mysl i dieło 1930-2000, Moskwa 2000, s. 11-14.

[10] B. Prianisznikow, Nowopokolency, Silver Spring 1986, s. 75-106.

[11] Jerzy Niezbrzycki (1902-1968) – kapitan Wojska Polskiego, od 1917 roku członek POW, wywiadowca podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, od 1921 roku funkcjonariusz Oddziału II Sztabu Generalnego WP, od 1932 roku kierownik Referatu „Wschód” Oddziału II Sztabu Generalnego WP, emigrant, publicysta, sowietolog w USA.

[12] W. Bajdałakow, Da wozwieliczitsia Rossija, da gibnut naszi imiena … Wospominanija predsiedatielia NTS 1930-1960 g., Moskwa 2002, s. 16-19.

[13] L. Rar, W. Oboleński, op. cit., s. 95.

[14] A. Okułow, W borbie za biełuju Rossiju. Chołodnaja grażdanskaja wojna, Moskwa 2013, s. 348-358.

[15] T. Dubicki, Konspiracja polska w Rumunii 1939-1945, t. I 1939-1940, Warszawa 2002, s. 83.

[16] Władimir Despotuli (1885-1977) – porucznik armii rosyjskiej, uczestnik I wojny światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej, emigrant, dziennikarz, w 1930 roku założyciel berlińskiej gazety „Nowoje Słowo”, w 1945 roku schwytany przez Sowietów i przewieziony do ZSRR, gdzie skazano go na karę pobytu w łagrach.

[17] Ot zarubieżja do Moskwy…, s. 19.

[18] S. Czujew, Spiecsłużby Trietjego Riejcha, t. 2, Sankt Peretsburg 2003, s. 232-235.

[19] Fiodor Truchin (1896-1946) – generał major Armii Czerwonej, uczestnik I wojny światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej po stronie bolszewickiej, zastępca szefa sztabu i jednocześnie szef oddziału operacyjnego Bałtyckiego Okręgu Wojskowego, od 1941 roku w niewoli niemieckiej, od 1943 roku współtworzył Rosyjską Armię Wyzwoleńczą, od 1944 roku szef sztabu Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji, w 1945 roku aresztowany i przewieziony do ZSRR, gdzie skazano go na karę śmierci.

[20] Aleksandr Zajcew (1909-2002) – radziecki mikrobiolog, w 1939 roku zmobilizowany do Armii Czerwonej, w 1941 roku dostał się do niewoli niemieckiej, od 1943 roku wykładowca w ośrodku propagandowym Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej w Dabendorfie pod Belinem, od 1944 roku kapitan Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji, od 1946 roku członek Rady NTS, w latach 1972-1984 przewodniczący NTS, publicysta.

[21] Ot zarubieżja do Moskwy…, s. 19.

[22] W. Bajdałakow, op. cit., s. 28-29.

[23] Aleksandr Wiurgler (1901-1943) – emigrant, handlowiec, w II połowie lat 30. XX wieku przewodniczący „polskiego” oddziału NTS, od 1942 roku szef 3. oddziału organu wywiadowczego Sonderstab „R” Abwehry, zamordowany w 1943 roku w okupowanej Warszawie.

[24] Siergiej Wojciechowski (1900-1984) – od 1918 roku urzędnik w ministerstwie spraw zagranicznych ukraińskiego Hetmanatu, a następnie konsulatu Francji w Odessie, od 1919 roku oficer wojsk „białych” generała Antona Denikina, emigrant, działacz antysowiecki, poeta, pisarz i publicysta, od jesieni 1939 do 1944 roku przewodniczący kolaboracyjnego Komitetu Rosyjskiego, po zakończeniu II wojny światowej w USA.

[25] L. Rar, W. Oboleński, op. cit., s. 135-137.

[26] Pskowska Misja Prawosławna – misja duchowna rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w północno-wschodniej części okupowanych terenów ZSRR z siedzibą w okupowanym Pskowie w latach 1941-1944.

[27] Łokocki Okręg Autonomiczny – administrowany przez Rosjan okręg autonomiczny na obszarze okupowanych części obwodów briańskiego, kurskiego i orłowskiego w latach 1941-1943.

[28] Sonderstab R – organ wywiadowczy Abwehry z siedzibą w okupowanej Warszawie w latach 1942-1943 na czele z „białym” emigrantem rosyjskim Borysem Smysłowskim.

[29] Ot zarubieżja do Moskwy…, s. 21-22.

[30] L. Rar, W. Oboleński, op. cit., s. 145-146.

[31] Ot zarubieżja do Moskwy…, s. 22-23.

[32] Andriej Własow (1901-1946) – general lejtnant Armii Czerwonej, uczestnik rosyjskiej wojny domowej po stronie bolszewickiej, dowódca 72. Dywizji Strzeleckiej, doradca wojskowy w Chinach, dowódca 99. Dywizji Strzeleckiej, IV Korpusu Zmechanizowanego, 37. i 20. Armii, a następnie 2. Armii Uderzeniowej, w 1942 roku dostał się do niewoli niemieckiej, od 1943 roku głównodowodzący Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, a od 1944 roku Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Rosji, w 1945 roku aresztowany i przewieziony do ZSRR, gdzie skazano go na karę śmierci.

[33] NTS. Mysl i dieło…, s. 14-19.

[34] L. Rar, W. Oboleński, op. cit., s. 160-164, 171-176.

[35] Kim Philby (1912-1988) – agent sowieckich służb wywiadowczych, korespondent gazety „Time” podczas hiszpańskiej wojny domowej, od 1940 roku funkcjonariusz MI6, od 1944 roku kierownik IX Sekcji Kontrwywiadowczej MI6, od 1949 roku oficer łącznikowy MI6 w USA, w 1963 roku zbiegł do ZSRR.

[36] S. Kriwoszejew, Cziornyj dzień NTS: naczało zakata, http://evrazia.org/article/1945 (dostęp: 26.09.2015).

[37] Siergiej Trusznowicz (1893-1954) – uczestnik I wojny światowej w szeregach armii austro-węgierskiej, w 1915 roku zdezerterował na stronę Rosjan, uczestnik rosyjskiej wojny domowej po stronie „białych”, od 1941 roku członek NTS, od 1944 roku kapitan Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji, po zakończeniu II wojny światowej członek Rady NTS, od 1950 roku przewodniczący Komitetu Pomocy Uchodźcom Rosyjskim, w 1954 roku porwany przez funkcjonariuszy sowieckich służb wywiadowczych.

[38] Ot zarubieżja do Moskwy…, s. 36-38.

[39] Gieorgij Okołowicz (1901-1980) – uczestnik rosyjskiej wojny domowej, emigrant, od II połowy lat 30. XX wieku szef Oddziału Zakrytego NTS, w 1938 roku przedostał się nielegalnie do ZSRR, po czym powrócił do Polski, w 1941 roku wyjechał do okupowanego Smoleńska, współpracownik Sonderstab „R”, w latach 1955-1957 i w 1960 roku przewodniczący Komitetu Wykonawczego NTS, w latach 1962-1970 dyrektor wydawnictwa „Posiew”.

[40] Nikołaj Chochłow (1922-2007) – funkcjonariusz sowieckich służb specjalnych, w 1941 roku zmobilizowany do Armii Czerwonej, po zakończeniu II wojny światowej rezydent w Rumunii, a następnie w Austrii, w 1954 roku wysłany do Wiednia z misją zabicia działacza NTS G. Okołowicza ujawnił się, profesor psychologii w USA.

[41] A. Okułow, W borbie za biełuju Rossiju…, s. 368-386.

[42] Ot zarubieżja do Moskwy…, s. 38-39.

[43] W. Bajdałakow, Da wozwieliczitsia Rossija, da gibnut naszi imiena…, s. 62-63.

[44] Aleksander Galicz (1918-1977) – radziecki poeta, bard i dramaturg, w 1968 roku wykluczony ze Związku Pisarzy ZSRR za opublikowanie jego piosenek przez NTS, w latach 1970-1973 członek-korespondent Komitetu Praw Człowieka w ZSRR, w 1974 roku wyjechał do RFN, gdzie wstąpił do NTS.

[45] Bułat Okudżawa (1924-1997) – radziecki bard, poeta i dramaturg, uczestnik II wojny światowej, dysydent.

[46] Natalia Gorbaniewska (1936-2013) – radziecka poetka, dziennikarz, tłumaczka, w 1968 roku uczestniczka demonstracji w Moskwie przeciwko interwencji w Czechosłowacji, aresztowana, od 1970 roku osadzona w szpitalu psychiatrycznym, a następnie w więzieniu, w 1975 roku zmuszona do emigracji.

[47] Borys Pasternak (1890-1960) – radziecki poeta i pisarz, w II połowie lat 30. XX wieku uniknął aresztowania, w 1958 roku laureat literackiej nagrody Nobla za powieść pt. „Doktor Żywago”, dysydent.

[48] Aleksander Sołżenicyn (1918-2008) – radziecki pisarz, w 1941 roku zmobilizowany do Armii Czerwonej, w 1945 roku aresztowany przez NKWD, a następnie osadzony w łagrach, w 1956 roku zrehabilitowany, w 1969 roku wykluczony ze Związku Pisarzy ZSRR, w 1970 roku laureat literackiej nagrody Nobla za całokształt twórczości, w 1973 roku zmuszony do emigracji, w 1994 roku powrócił do Rosji.

[49] Michaił Bułhakow (1891-1940) – radziecki pisarz i dramaturg, uczestnik rosyjskiej wojny domowej po stronie „białych” i bolszewików, autor powieści pt. „Mistrz i Małgorzata”.

[50] Andriej Sacharow (1921-1989) – radziecki fizyk jądrowy, w 1968 roku wyrzucony z pracy i pozbawiony tytułów za wydanie na Zachodzie eseju pt. „Rozmyślania o postępie, pokojowym współistnieniu i wolności intelektualnej”, dysydent, w 1975 roku laureat pokojowej nagrody Nobla.

[51] Ot zarubieżja do Moskwy…, s. 39-41.

[52] Andriej Siniawski (1925-1997) – radziecki pisarz i historyk literatury, uczestnik II wojny światowej, w 1965 roku aresztowany przez KGB za opublikowanie na Zachodzie swoich opowiadań, po czym skazany na karę kilku lat łagrów, w 1973 roku wyjechał na emigrację.

[53] Julij Daniel (1933-1988) – radziecki poeta, pisarz i tłumacz, w 1966 roku wraz z A. Siniawskim skazany na karę kilku lat łagrów za antyradziecką twórczość literacką.

[54] Jewgienija Ginzburg (1904-1977) – radziecka pisarka, w 1937 roku aresztowana przez NKWD, po czym skazana na karę kilku lat łagrów, w 1955 roku zrehabilitowana, dysydentka.

[55] J. Romanow, W borbie za Rossiju. Wospominanija, Moskwa 1999, s. 189-193.

[56] Ot zarubieżja do Moskwy…, s. 43-45.

[57] Ibidem, s. 45-49.

[58] Charakterystyka Anny Walentynowicz w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpoznania „Emerytka” na stronie Jerzego Targalskiego http://jozefdarski.pl/1081-sor-emerytka-czarakterystyka-anny-walentynowicz (dostęp: 26.09.2015).

[59] Notka biograficzna Mirosława Dakowskiego na stronie internetowej http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=Miros%C5%82aw_Andrzej_Dakowski (dostęp: 26.09.2015).

[60] Techniki powielania na przykładzie „Biuletynu Dolnośląskiego”, http://www.sw.org.pl/techniki.html (dostęp: 26.09.2015).

[61] O wyzwolenie z komunizmu ludzi i narodów przysięgam walczyć! 25. rocznica powstania Solidarności Walczącej, Warszawa 2007, s. 30.