Nikita Pietrow, Nowy ład Stalina. Sowietyzacja Europy 1945-1953

W 1945 roku konferencja w Jałcie przypieczętowała los Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, do których miała wkroczyć Armia Czerwona. W zamyśle Stalina nieodwracalna zmiana struktury społecznej i gospodarczej według radzieckich wzorów miała włączyć te kraje w radziecką strefę wpływów. Utworzony pas buforowy wzdłuż zachodniej granicy ZSRR miał stanowić nie tylko mocną pozycję obronną, ale i dogodny przyczółek do dalszych działań przeciwko Zachodowi.

Tematem książki Nikity Pietrowa „Nowy ład Stalina” jest tak naprawdę nie sama sowietyzacja, a wybrane aspekty działalności tajnych służb radzieckich w latach 1944-1953 na terytorium państw Europy Środkowo-Wschodniej (co bezpośrednio wskazuje oryginalny tytuł)[1]. Książka ukazała się w 2011 roku w Moskwie; rok później, co warto odnotować, została wyróżniona na II Kongresie Zagranicznych Badaczy Dziejów Polskich w Krakowie. Wydanie polskie zostało przygotowane przez Demart w 2015 roku.

Pietrow jest badaczem rosyjskim, jednym z najlepszych znawców NKWD i pozostałych po nim akt rozproszonych w rosyjskich archiwach. Sprawuje funkcję zastępcy przewodniczącego Rady Naukowo-Informacyjnego i Edukacyjnego Centrum „Memoriał” zajmującego się badaniem i upowszechnianiem wiedzy o zbrodniach stalinowskich. Od 1994 roku „Memoriał” współpracuje z polskim Ośrodkiem „Karta”, popularyzującym wiedzę o najnowszej historii Polski i Europy Środkowo-Wschodniej.

W swojej pracy Pietrow oparł się głównie na spuściźnie aktowej NKWD-NKGB-MWD[2] oraz najwyższych władz partyjnych i państwowych ZSRR zachowanej w rosyjskich archiwach i niewielkiej udostępnionej części dokumentów przechowywanych w archiwum FSB[3]. Jest to trafny wybór z kilku powodów: po pierwsze, po zakończeniu zbrojnego podboju terytoriów leżących na drodze Armii Czerwonej, Stalin wykorzystał własne tajne służby jako narzędzie do przebudowy społeczeństwa i sceny politycznej w tych krajach, więc w ich dokumentach zachowały się ślady najważniejszych działań ZSRR; po drugie, dostęp do archiwaliów odnoszących się do działań radzieckich służb nie jest łatwy, więc każde uchylenie rąbka tajemnicy jest dla poznania powojennych dziejów Europy wartościowe, zwłaszcza, że większość dokumentów została przez Pietrowa po raz pierwszy wprowadzona do obiegu naukowego. Jest jednak i druga strona medalu, mianowicie z książki (podobnie jak i z wykorzystanej dokumentacji) niewiele dowiemy się o działaniach miejscowych służb bezpieczeństwa i organów tworzącej się administracji państwowej, chyba że znalazły się one z tych czy innych względów w obszarze zainteresowań tajnych służb radzieckich.

STALIN: „Ta wojna różni się od wszystkich poprzednich: kto zajmuje terytorium, ten ustanawia własny porządek społeczny”[4].

Autor jest doskonałym znawcą problematyki i rzuca czytelnika od razu na głęboką wodę, zakładając znajomość podstawowych faktów i realiów. „Nowy ład Stalina” jest pracą stricte naukową, pozbawioną zbędnych ozdobników. Obiektem zainteresowania Pietrowa są procesy ustanowienia władzy komunistycznej i mechanizmy kontroli zdobytego terytorium. Celem pracy jest analiza struktur systemu przemocy oraz kierunku przepływu poleceń i rozkazów. Strukturę książki determinuje struktura zachowanej dokumentacji. Autor podaje mnóstwo przykładów, często cytuje też zachowane dokumenty. Na przykład na s. 61 czytamy: „Mniej więcej w tym samym czasie Rada Ministrów ZSRS uchwaliła postanowienie nr 2443-1019ss z dnia 6 lipca 1948 r. <<o wzmocnieniu niemieckiej policji w sowieckiej strefie okupacyjnej Niemiec>>. Zgodnie z nim spośród niemieckich jeńców wojennych należało wyselekcjonować i przygotować kadry do tworzonej policji niemieckiej. Mówił o tym rozkaz MWD ZSRS nr 00796 z 8/9 lipca 1948 r.” – dalej przytoczono treść tego rozkazu. Jak widać, mniej wyrobionemu czytelnikowi książka może wydawać się trudna w odbiorze i nieco monotonna.

Książka podzielona jest na pięć rozdziałów. Dwa pierwsze z nich dotyczą tworzenia organów władzy i aparatu przymusu w radzieckiej strefie okupacyjnej Niemiec oraz stosowania masowych represji wobec niemieckich obywateli. Rozdział trzeci opisuje pomoc służb radzieckich udzieloną PPR w zdobyciu władzy w Polsce, kulisy tzw. obławy augustowskiej, wpływ działań radzieckich wysłanników na wynik referendum i wyborów do sejmu oraz mechanizmy kontroli sprawowanej przez ZSRR nad najwyższymi władzami państwa i partii (m.in. ich udział w przygotowaniu procesu politycznego Gomułki i Spychalskiego). Rozdziały czwarty i piąty ukazują cele i mechanizmy przygotowywania procesów szpiegowskich czołowych działaczy komunistycznych na Węgrzech, w Bułgarii i Czechosłowacji. W rozdziale piątym autor wskazuje na podobieństwa i różnice w sowietyzowaniu poszczególnych państw Europy Środkowo-Wschodniej. Każdy z rozdziałów tworzy zamkniętą całość, co niekiedy utrudnia zrozumienie treści książki. Tytułem przykładu, w rozdziale pierwszym Pietrow wspomina o niejawnej rywalizacji tajnych służb radzieckich na okupowanym terytorium Niemiec. Wykorzystana przy tym terminologia (NKWD, MGB, Smiersz itp.) zostaje wyjaśniona dopiero w drugim rozdziale (konkretnie na s. 79), w którym autor szczegółowo omawia strukturę tajnych służb i podział kompetencji między nimi.

Na końcu książki zamieszczono trzy załączniki: instrukcję dla doradców Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR w krajach demokracji ludowej, pismo Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej do Ambasady RP z 1994 roku informujące o braku dokumentów dotyczących obywateli polskich schwytanych w obławie augustowskiej w lipcu 1945 roku oraz wspomnienia działacza Komunistycznej Partii Jugosławii Lazara Brankova, wytypowanego do roli głównego świadka w sprawie Laszlo Rajka.

STALIN: „trzecia wojna światowa zostanie odroczona na czas nieokreślony, dzięki czemu zaistnieją warunki dla umocnienia Socjalizmu w Europie”[5]

Książka, jak przystało na pracę naukową, zaopatrzona jest w przypisy oraz bibliografię. Znalazło się również miejsce na spis postaci i listę wykorzystanych skrótów. Co do postaci, zwraca uwagę asymetria w prezentowanych biogramach – osoby pracujące dla radzieckich służb specjalnych mają najdłuższe biogramy spisane z ich akt personalnych, najkrótsza wzmianka dotyczy Karola Popiela („przewodniczący Stronnictwa Pracy”, bez dat urodzin i śmierci, s. 319). Ikonografia nie jest mocną stroną omawianej książki. Na końcu wydawca umieścił kilka zdjęć głównych bohaterów zdarzeń oraz siedziby NKWD (a później KGB) na Łubiance w Moskwie, właściwie bez większej potrzeby i sensu. Redakcja nie ustrzegła się pewnych błędów. Sporadycznie natrafiamy na literówki (np. s. 25, „Meklenburgia” zamiast „Meklemburgia”); w niektórych miejscach nie został właściwie wyodrębniony tekst cytowanego źródła (np. s. 124, gdzie w treści notatki generała Abakumowa z 1 marca 1950 roku znajdują się wtrącenia autora). Sporadycznie pojawiają się podkreślenia bez podanego uzasadnienia (s. 190, 193, 194 i in.).

Dla czytelników polskich najciekawszym być może fragmentem książki jest opis kluczowej akcji dla wyniku referendum z 1946 roku, mianowicie sfałszowania tysięcy kart do głosowania i podpisów. W tej operacji polskie MBP wsparli fachowcy z MGB pracujący w „wydziale D” specjalizującym się w fałszowaniu dokumentów (s. 154-156).

W kwestii polskiej wypadałoby też może skomentować informację ze s. 138, jakoby na skutek represji NKWD „między Odrą i Nysą praktycznie nie pozostała [chodzi o 1945 rok] ludność niemiecka”. Nie jest prawdą, że ludność niemiecka została usunięta z tych terenów już w 1945 roku za sprawą służb radzieckich i ich zbrodni. Trzeba pamiętać, że terytorium „między Odrą i Nysą”, czyli Śląsk, znajdowało się od wiosny 1945 roku pod polską administracją. W czerwcu i lipcu 1945 roku miały miejsce „dzikie” (tj. pozaprawne i nieuzgodnione z władzami ZSRR) wysiedlenia ludności z pogranicznych terenów dokonywane przez Wojsko Polskie. Zdarzało się nawet, że w obronie Niemców stawała wówczas… Armia Czerwona rozbrajająca konwojentów i nakazująca ludności powrót do domów. Wysiedlenia ocenione przez władze polskie jako przedwczesne i szkodliwe zostały szybko wstrzymane i nie przyniosły trwałych rezultatów. Przygotowania do zorganizowanej akcja przesiedleńczej rozpoczęły się po konferencji w Poczdamie. W lutym 1946 roku Śląsk zamieszkiwało jeszcze prawie półtora miliona Niemców; opuścili oni terytorium Polsku w ponad 773 zorganizowanych transportach między lutym 1946 a październikiem 1947 roku. Niemniej, w grudniu 1947 roku w województwie wrocławskim wciąż pozostało około 50 tysięcy Niemców, w większości fachowców pracujących w przemyśle[6].

Książka Nikity Pietrowa z całą pewnością wzbogaca wiedzę o aparacie sowieckich służb specjalnych i ich działalności na terytorium Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1953. Pomimo kilku wspomnianych wyżej w tekście usterek, można z czystym sumieniem polecić tę pozycję wszystkim, którzy chcą poszerzyć zasób swoich informacji na ten temat. Dzięki tej książce możliwe staje się pełniejsze poznanie tajników funkcjonowania radzieckiej machiny terroru oraz ludzi odpowiedzialnych za jej zbrodnie.

 Tytuł: Nowy ład Stalina. Sowietyzacja Europy 1945-1953
Autor: Nikita Pietrow
Rok wydania: 2015
Wydawnictwo: Demart
Liczba stron: 327

[1]tj. „Według scenariusza Stalina: rola organów NKWD-MGB ZSRR w sowietyzacji krajów Europy Środkowo-Wschodniej 1945-1953”

[2]NKWD – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych; NKGB – Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego; MGB – Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego.

[3]Większość z przechowywanych w nim dokumentów pozostałych po czasach radzieckich nadal jest utajniona.

[4]Cyt za: N. Pietrow, Nowy ład Stalina, Warszawa 2015, s. 5.

[5]N. Pietrow, op. cit., s. 222.

[6]Historia Śląska, pod red. Marka Czaplińskiego, Wrocław 2007, s. 494-499.