Joachim „Jochen” Peiper. Rys biograficzny.

Joachim „Jochen” Peiper urodził się w 30 stycznia 1915 roku w berlińskiej dzielnicy Wilmersdorf.[1] Był jednym z trojga dzieci urodzonych i wychowywanych w średniozamożnej rodzinie Waldemara i Charlotte Peiper.

Ojciec pochodził ze Śląska, podczas I wojny światowej walczył na frontach we Francji i w Turcji. Do końca konfliktu dosłużył się rangi kapitana. Po zakończeniu wojny wstąpił do Freikorpsu, brał udział w walkach w czasie Powstań Śląskich. W  późniejszym okresie pracował przy organizacji loterii.[2] Joachim miał dwóch braci: Hasso i Horsta. Hasso Peiper służył w SS Totenkopfverbande, formacji stanowiącej załogę obozów koncentracyjnych. Drugi z braci, Horst, również pełnił służbę w SS, jednak brak dokładnych informacji na temat jej przebiegu. Wiadomo jedynie, że zmarł na gruźlicę w 1941 roku, choć istnieje przypuszczenie, że popełnił samobójstwo po przymusowej sterylizacji dokonanej ze względu na jego homoseksualizm. Hasso Peiper zginął zaś w wypadku w 1942 roku.[3]

Jochen ukończył szkołę średnią – Oberrealschuleimienia Goethego w Berlinie.[4] Opuścił ją w 1933 roku, jednak nie można stwierdzić, czy przystąpił do końcowego egzaminu, będącego odpowiednikiem matury. Wiadomo na pewno, że dobrze władał językiem francuskim i angielskim.[5] Młody Peiper chciał zostać oficerem kawalerii, w związku z czym brał lekcje jazdy konnej w szkole należącej do niejakiego Beermaana. Według powojennej relacji Waldemara Peipera, w 1933 roku w szkole jeździeckiej pojawił się oficer SS, oznajmiający, że wszyscy uczniowie zostają wcieleni do Kawalerii SS – SS Reitersturm.[6] Informację tą zdaje się potwierdzać polityka prowadzona w owym okresie przez szefa SS, Heinricha Himmlera. Dla zapewnienia odpowiedniej ilości rekrutów wcielał on do SS całe towarzystwa jeździeckie.[7] Zdaniem Michaela Reynoldsa, prowadzącego w latach osiemdziesiątych XX wieku kwerendę w niemieckich archiwach podczas prac nad biografią Joachima Peipera, dokładna data jego wstąpienia do SS to „[…]12 października 1933 roku, dwa tygodnie po powstaniu tej formacji, stał się rzeczywiście członkiem 1. SS Reitersturm, w 7. Pułku Kawalerii SS, a cztery dni później, już w wieku 18 lat, stał się oficjalnym kandydatem do SS Verfügungstruppe (SS-VT). Te oddziały specjalnego przeznaczenia składały się z Leibstandarte Adolf Hitler i trzech innych pułków lub chorągwi (regimentów): Germania, Deutschland i Der Führer.”[8] W niektórych opracowaniach można znaleźć informację, że wstąpienie Peipera do SS miało miejsce dopiero w 1934 roku.[9] Szkolenie wojskowe Peiper odbył najprawdopodobniej w 1934 roku w ośrodku Junkerschule Braunschweig. Dowódcą szkoły był weteran I wojny światowej, Paul „Papa” Hauser. Ustaleniom tym przeczy cytowany wcześniej Reynolds – pisze on, że Peiper brał udział w całym cyklu rozmaitych szkoleń, a to w Junkerschule Braunschweig rozpoczął w roku 1935.[10]

Pomimo wstąpienia do SS już w 1933 roku, brak jakichkolwiek przesłanek co do tego, iż Joachim Peiper brał udział w Nocy Długich Noży w 1934 roku.[11]  Po zakończeniu szkolenia i promocji na stopień SS-Untersturmführera, 20 kwietnia 1936 roku Joachim Peiper rozpoczął służbę w 3. Batalionie Leibstandarte Adolf Hitler (LSSAH).[12] SS-Untersturmführer jest odpowiednikiem podporucznika w polskim nazewnictwie stopni wojskowych.[13] W okresie od 1936 do 1939 roku służba w LSSAH polegała głównie na czynnościach wartowniczych, w tym wystawianiu wart honorowych, przede wszystkim przed mieszczącym się w Berlinie budynkiem Kancelarii Rzeszy.[14] Przebieg służby Peipera nie wyróżniał się niczym szczególnym do 1938 roku, kiedy to otrzymał awans na porucznika SS (SS-Obersturmführer) i został osobiście wybrany przez Heinricha Himmlera na funkcję jego oficera łącznikowego. Wypełnianie nowych obowiązków Peiper rozpoczął 3 września 1938 roku. Warty wspomnienia jest fakt, że w tym okresie poznał swą przyszłą żonę, Sigurd Hinrichsen, z którą ślub wziął w drugiej połowie roku 1939.[15]

1 września 1939 doszło do inwazji Niemiec na Polskę.[16] Wybuch wojny zastał Peipera w sztabie Himmlera, gdzie pracował aż do ataku na Francję w roku 1940.[17] Joachim Peiper dotarł do LSSAH 18 maja w belgijskiej miejscowości Blizen. Jako dowódca jednego z batalionów przeszedł chrzest ogniowy 25 maja w Wattenbergu koło Dunkierki. Został tam ranny odłamkiem w tył głowy, jednak zbagatelizował uraz i postanowił pozostać w swym batalionie. Po kolejnych walkach, tym razem w okolicach Vichy, dzięki swoim zasługom został odznaczony Krzyżem Żelaznym I i II klasy.

Służbę we Francji odbył w stopniu SS-Hauptsturmführera (stopień będący odpowiednikiem kapitana).[18] Peiper pozostał we Francji do 21 czerwca, kiedy to otrzymał rozkaz powrotu do sztabu Heinricha Himmlera, gdzie 1 listopada został jego pierwszym adiutantem wojskowym.[19] Będąc osobistym adiutantem jednego z najpotężniejszych ludzi Trzeciej Rzeszy, Peiper miał dostęp do największych tajemnic państwa. Wiadomo na pewno, że wiedział o działającej machinie masowej zagłady. Wraz z Himmlerem odwiedził w kwietniu 1941 roku obóz koncentracyjny  Mauthausen, z wydarzenia tego zachowała się obszerna dokumentacja fotograficzna, dostępna w zbiorach Bundesarchiv.

Koniec służby w otoczeniu Himmlera przypadł na okres krótko po inwazji Niemiec na Rosję, 22 czerwca 1941 roku.[20] Oddelegowanie Peipera do dywizji Leibstandarte Adolf Hitler nastąpiło w sierpniu 1941 roku, jednostka znajdowała się wówczas w okolicach ukraińskiej miejscowości Chersoń, tocząc ciężkie walki o utrzymanie przyczółka na prawym brzegu Dniepru. Joachim Peiper został mianowany dowódcą 11. Kompanii w III Batalionie LSSAH. Natarcie III Korpusu Pancernego, w skład którego wchodziła Leibstandarte Adolf Hitler (w sile pułku), zatrzymało się 21 listopada. W międzyczasie Peiper został ponownie ranny, tym razem w prawą nogę. Doznał również wstrząsu mózgu i pęknięcia bębenków.[21] Dalszy okres walk w Rosji to działania głownie defensywne oraz konieczność radzenia sobie z niezwykle ciężką zimą. W lipcu 1942 roku podjęto decyzję o przekształceniu LSSAH z pułku w dywizję grenadierów pancernych. Uroczystość przemianowania jednostki odbyła się we Francji, w obecności feldmarszałka Gerda von Rundstedta. Podczas odpoczynku dywizji we Francji Joachim Peiper został mianowany dowódcą batalionu pancernego. W styczniu 1943 roku dywizja została przeniesiona na Ukrainę, gdzie toczyła intensywne walki w obronie Charkowa.[22] Za niezłomną postawę podczas działań obronnych oraz zasługi w odbiciu miasta, 30 stycznia Peiper otrzymał awans na majora SS. Niedługo później, 9 marca, za bohaterstwo wykazane podczas walk w okolicach Białogrodu został odznaczony Krzyżem Rycerskim. Interesujący jest fakt, że Heinrich Himmler przesłał mu z tej okazji telegram gratulacyjny, rozpoczynający się od słów „Mój drogi Jochen”.[23]

10 lipca 1943 rozpoczęła się operacja „Husky” – lądowanie sił alianckich na Sycylii.[24] W zaistniałej sytuacji Hitler postanowił przerzucić część sił z Frontu Wschodniego do Włoch. Führerowi zależało na przywróceniu władzy obalonego pod koniec lipca Benito Mussoliniego oraz na powstrzymaniu aliantów. Jedną z jednostek przeznaczonych do „pilnowania Alp” była właśnie LSSAH.[25] We wrześniu 1943 roku dowodzony przez Joachima Peipera batalion stacjonował w okolicach Turynu. W owym okresie doszło do wydarzenia, w którym na skutek rozkazu wydanego przez Peipera zginęli cywile. 19 września Peiper otrzymał informację, że w miasteczku Boves dwóch jego oficerów zostało porwanych przez żołnierzy włoskiej armii. Wysłany na ratunek oddział zameldował, że napotkał w miejscowości silny i zorganizowany opór. Peiper wydał wówczas rozkaz ostrzelania miasteczka z artylerii kalibru 150 mm. Złamało to wolę walki Włochów broniących Boves, w konsekwencji czego Niemcy opanowali miasto, a porwani oficerowie zostali uwolnieni. W wyniku ostrzału śmierć poniosło 34 cywilów. Peiper po wojnie wspominał to wydarzenie jako „godne pożałowania” ze względu na ofiary cywilne, był jednocześnie przekonany, że zdecydowanym działaniem udało mu się zapobiec ewentualnemu rozlewowi krwi związanemu z dalszą działalnością Włochów przeciwko Niemcom. W związku z tą sprawą włoski rząd w 1968 roku postawił Joachima Peipera w stan oskarżenia. Proces został zarzucony ze względu na „nieścisłość oskarżeń”. Z wyjątkiem incydentu w Boves okres służby Peipera we Włoszech przebiegał spokojnie. Z końcem 1943 roku LSSAH została przeniesiona na południową Ukrainę. 21 listopada 1943 roku, w wieku 28 lat, Joachim Peiper objął stanowisko dowódcy 1. Pułku Pancernego SS. Był to pułk, w skład którego wchodziły wszystkie sto sześćdziesiąt czołgów dywizji LSSAH, co czyniło oddział najważniejszą jednostką w dywizji.[26] W styczniu 1944 roku sytuacja na Froncie Wschodnim wymagała ściągnięcia kolejnych posiłków ze względu na zakrojoną na szeroką skalę ofensywę Armii Czerwonej.[27] Peiper trafił na pierwszą linię frontu i już 27 stycznia został odznaczony Liśćmi Dębu do Krzyża Rycerskiego w uznaniu zasług podczas dowodzenia w czasie walk wokół Żytomierza. W tym samym czasie otrzymał Odznakę Szturmową Piechoty w Srebrze. Oznaczało to, że co najmniej trzydzieści razy brał udział w walkach na bliskim dystansie.[28]

Okres od stycznia do kwietnia 1944 upłynął Peiperowi na nieustającej, powodującej ogromne starty w ludziach i sprzęcie walce z nacierającą Armią Czerwoną.  LSSAH została pod koniec marca zredukowana do posiadającej dwadzieścia cztery czołgi i kilka innych pojazdów grupy bojowej. Ostatecznie jednostka została wycofana z frontu wschodniego 18 kwietnia 1944 roku. Dywizja otrzymała rozkaz dyslokacji do Belgii, celem uzupełnienia sprzętu i stanu osobowego.[29]

Pierwotnie planowano ponowne odesłanie Leibstandarte na wschód, jednak niemieckie dowództwo postanowiło pozostawić jednostkę na terytorium Belgii w charakterze odwodu w razie przewidywanego w rejonie Calais desantu nieprzyjaciela. 6 czerwca 1944 roku miało miejsce lądowanie sił alianckich w Normandii.[30] Po otrzymaniu informacji o lądowaniu aliantów, I Korpus Pancerny, w skład którego wchodziła LSSAH, błyskawicznie osiągnął gotowość bojową. Oczekiwany rozkaz do wymarszu nie nadchodził. Hitler obawiał się, że lądowanie w Normandii to atak pozorowany przed głównym uderzeniem w rejonie Calais. W związku z tym wyraził zgodę na użycie jednej z trzech dywizji pancernych wchodzących w skład korpusu – szkolnej Dywizji Panzer-Lehr. Pozostałe jednostki pancerne, czyli 1. Dywizja Pancerna SS Leibstandarte Adolf Hitler i 12. Dywizja Pancerna SS Hitlerjugend, miały zostać utrzymywane w odwodzie.[31] Leibstandarte została włączona do walki dopiero w ostatnich dniach czerwca. Dywizja walczyła z Brytyjczykami w rejonie rzeki Odon, następnie toczyła wyniszczające boje w rejonie Falaise.  Ponosząc ciężkie straty, oddziały niemieckie były spychane na wschód. Ostatecznie I Korpus Pancerny, z zaledwie trzydziestoma sprawnymi czołgami, zdołał wyrwać się z okrążenia pod Falaise i został zepchnięty za Sekwanę.[32] 3 września 1944 roku do Leibstandarte dotarł rozkaz wycofania się na teren Niemiec celem uzupełnień. Straty poniesione podczas walk we Francji wynosiły w przypadku LSSAH około 5000 rannych i zabitych. Wycofująca się Leibstandarte liczyła w przybliżeniu 14000 żołnierzy.[33]

Joachim Peiper powrócił na front 16 grudnia 1944 roku.  W Ardenach  rozpoczęła się operacja „Wacht am Rhein” (Straż nad Renem), ostatnia ofensywa wojsk niemieckich na froncie zachodnim.[34] Podczas walk w Ardenach Peiper objął dowództwo nad grupą bojową Kampfgruppe Peiper. Jej żołnierze dopuścili się głośnej zbrodni na żołnierzach amerykańskich – masakry pod Malmedy.

Szczegóły wydarzenia oraz działania Peipera podczas walk w Ardenach zostały szerzej opisane w artykule „Masakra pod Malmedy”.

Wbrew przewidywaniom Hitlera, alianci szybko przegrupowali siły w Ardenach i pod koniec grudnia przeszli do kontrataku. Kampfgruppe Peiper została rozwiązana, jej dowódca wraz ze swoimi żołnierzami w szeregach LSSAH walczył jeszcze z Rosjanami w okolicach Budapesztu. Ostatnim rozkazem dla 6. Armii Pancernej, w skład której wchodziła Leibstandarte, była obrona Wiednia w marcu 1945 roku. Na tym etapie wojny LSSAH była skrajnie wyniszczona nieustannymi walkami. Ostatnie znaczące uzupełnienia dotarły wszak do jednostki przed ofensywą w Ardenach. Josep Dietrich stwierdził ironicznie w Wiedniu: „Nazywamy siebie 6. Armią Pancerną, bo mamy sześć czołgów”.[35]

W kwietniu 1945 roku część żołnierzy dywizji SS-Leibstandarte Adolf Hitler, w tym Joachim Peiper (wówczas w stopniu SS-Standartenführera), przedostała się na teren Austrii, gdzie poddali się Amerykanom.[36] Początkowo żołnierze Leibstandarte byli dość słabo pilnowani. Peiper postanowił to wykorzystać i udać się do domu. Po kilku dniach podróży przez Niemcy, 10 maja 1945 roku, został aresztowany przez patrol amerykańskiej żandarmerii.[37] 21 sierpnia 1945 roku Joachim Peiper został wytypowany przez dowództwo XV Korpusu Armii USA jako potencjalny zbrodniarz wojenny. 25 sierpnia major Edmund King podpisał dokument mówiący o tym, że Peiper jest podejrzany o udział w masakrze amerykańskich jeńców w rejonie Malmedy. W grudniu 1945 roku Peiper został wysłany do miejscowości Schwabisch Hall, gdzie w miejscowym więzieniu przetrzymywani byli członkowie LSSAH związani ze sprawą. 11 kwietnia 1946 roku został poinformowany, że zostanie oskarżony o zbrodnię wojenną.[38] Proces w sprawie masakry miał odbyć się w jednym z baraków byłego obozu koncentracyjnego w Dachau. Rozpoczęcie procesu nastąpiło 16 maja 1946 roku, zakończył się on 17 czerwca.[39] Głównymi dowodami w procesie były zeznania 70 członków Kampfgruppe Peiper. W rezultacie zeznań, w których obciążali siebie nawzajem, proces zakończył się wyrokiem śmierci dla Joachima Peipera oraz Josepa Dietricha.[40] Peiper zapytany, czy przyznaje się do odpowiedzialności za zbrodnię odpowiedział „Przyznaję się”.

Pokazowy proces od początku budził wątpliwości. Świadkowie byli najczęściej jednocześnie oskarżonymi, wielokrotnie zmieniali swoje zeznania na korzyść oskarżenia, zeznając przeciw swoim kolegom – innym żołnierzom z LSSAH. Podejrzenia obrony o tortury i wymuszanie zeznań wzmocnił fakt, że podczas samego procesu trzech oskarżonych zeznało, iż w więzieniu byli ofiarami fizycznego znęcania się.[41] W związku z licznymi wątpliwościami i apelacjami złożonymi przez obrońców, Komisja Sił Zbrojnych Senatu Stanów Zjednoczonych nakazała przeprowadzenie śledztwa w sprawie nieprawidłowości w dochodzeniu w sprawie masakry pod Malmedy. Śledczy przesłuchali 104 osoby związane z dochodzeniem, a swoje ustalenia opublikowali w raporcie przedstawionym Komisji.[42] Osobą najbardziej zasłużoną dla ponownego przeprowadzenia procesu i rozpoczęcia śledztwa Komisji Sił Zbrojnych był przewodniczący rady obrońców, Willis M. Everett. To on składał formalne petycje o ponowne przeprowadzenie procesu i zażalenia w sprawie możliwych nieprawidłowości. Jego działalność na rzecz rzetelnego procesu była przez jemu współczesnych określana mianem „krucjaty”.[43] W Komisji zasiadał na przykład późniejszy prezydent USA Lyndon Johnson, a przesłuchania w sprawie formalnych uchybień podczas pierwszego procesu w Malmedy prowadził doświadczony prawnik, słynny później senator Joseph McCarthy. Stenogramy z przesłuchań i narad prowadzonych przez przedstawicieli Komisji to dokument liczący trzy tysiące stron. [44] Ostatecznie,  po stwierdzeniu licznych nieprawidłowości,  w 1948 roku doszło do powtórnego procesu. Obalono dowody w postaci zeznań Niemców przebywających w Schwabisch Hall. W rezultacie braku niepodważalnych dowodów, kary śmierci w sprawie Malmedy zamieniono na dożywocie, a ostatecznie w 1956 roku Joachim Peiper został zwolniony z więzienia.

Po wyjściu na wolność Peiper pracował przez pewien czas jako manager w firmie Porsche. Na skutek protestów załogi, sceptycznie nastawionej do owianego złą sławą dowódcy SS, musiał odejść. Osiadł wraz z żoną i dziećmi we Francji, w miejscowości Traves. Zajmował się tłumaczeniem tekstów. Z powodu kierowanych pod jego adresem podczas procesu oskarżeń, czuł się zdradzony przez żołnierzy z Leibstandarte, nie utrzymywał więc kontaktu z dawnymi towarzyszami broni. Miał wprawdzie kontakt z mieszkającym 250 metrów dalej w tym samym francuskim miasteczku innym oficerem Leibstandarte, Erwinem Ketelhutem, był on jednak artylerzystą, z którym prawdopodobnie wcześniej zbyt dobrze się nie znali. To właśnie Ketelhut usłyszał w nocy z 13 na 14 lipca 1976 roku odgłosy strzelaniny i zawiadomił odpowiednie służby o pożarze w domu Peipera. Policja odnalazła jego zwęglone zwłoki wewnątrz domu. Sekcja ustaliła, że zmarł na skutek zaczadzenia podczas pożaru, wywołanego strzelaniną, w którą wdał się z nieznanymi sprawcami.[45] Pomimo śledztwa, policji nigdy nie udało się określić ich tożsamości. Prawdopodobnie byli to francuscy komuniści, którzy wcześniej kierowali pod adresem Peipera pogróżki.[46] Z tego powodu mieszkał on w domu sam, w obawie o bezpieczeństwo żona zamieszkała wcześniej u jednej z córek. Joachim „Jochen” Peiper został pochowany w rodzinnym grobowcu w miejscowości Schondorf am Ammersee.

Bibliografia:

Beevor A., D-Day, Kraków 2010.

Beevor A., Druga Wojna Światowa, Kraków 2013.

Butler R., SS-Liebstandarte. Historia 1. Dywizji Waffen SS 1933-1945, Warszawa 2009.

Cooke D., Evans W., Kampfgruppe Peiper at the Battle of the Bulge, Mechanicsburg 2008.

Perrett B., Rycerze Czarnego Krzyża, Poznań 2009.

Reynolds M., Adiutant Diabła. Jochen Peiper. Dowódca Wojsk Pancernych, Warszawa 2009.

Reynolds M., Ludzie ze stali. I Korpus Pancerny SS w Ardenach i na froncie wschodnim, Warszawa 2009.

Źródło:

Malmedy Massacre Investigation. Report of the Subcommittee of the Committee on Armed Services. United States Senate Eighty-First Congress First Session, pursuant to S. Res. 42: Investigation of action of Army with respect to trial of persons responsible for the massacre of American soldiers, Battle of the Bulge, near Malmedy, Belgium, December 1944, Washington 1949.

 

 

[1] D. Cooke, W. Evans, Kampfgruppe Peiper at the Battle of the Bulge, Mechanicsburg 2008, s. 19.

[2] R. Butler, SS-Liebstandarte, Historia 1. Dywizji Waffen SS 1933-1945, Warszawa 2009, s. 171.

[3] M. Reynolds, Adiutant Diabła. Jochen Peiper. Dowódca Wojsk Pancernych, Warszawa 2009 s. 19.

[4] R. Butler, op. cit., s. 171.

[5] M. Reynolds, Adiutant…, s. 23.

[6] Ibidem, s. 20.

[7] H. Höhne, Zakon Trupiej Czaszki, Warszawa 2006, s. 131.

[8] M. Reynolds, Adiutant…, s. 20.

[9] R. Butler, op. cit., s. 171.

[10] M. Reynolds, Adiutant…, s. 20.

[11] Ibidem, s. 21.

[12] D. Cooke, W. Evans, Kampfgruppe Peiper at the Battle of the Bulge, Mechanicsburg 2008, s. 19.

[13] R. Butler, op. cit., s. 200.

[14]T.Ripley,Elitarne jednostki wojskoweTrzeciej Rzeszy.Niemieckie siły specjalnewIIwojnie światowej, Ożarów  Mazowiecki 2007, s. 45.

[15] M. Reynolds, Adiutant…, s. 20.

[16] A. Beevor, Druga Wojna Światowa, Kraków 2013, s. 11.

[17] R. Butler, op. cit., s. 55.

[18] Ibidem, s. 61.

[19] M. Reynolds, Adiutant…,  s. 25.

[20] A. Beevor, Druga…, s. 244.

[21] M. Reynolds, Adiutant…, s. 26.

[22] R. Butler, op. cit., s. 85.

[23] M. Reynolds, Adiutant…, s. 28.

[24] A. Beevor, Druga…, s. 623.

[25] R. Butler, op. cit., s. 107.

[26] M. Reynolds, Adiutant…, s. 31-32.

[27] A. Beevor, Druga…, s. 691.

[28] M. Reynolds, Adiutant…, s. 33.

[29] R. Butler, op. cit., s. 116 -117.

[30] A. Beevor, D-Day, Kraków 2010, s. 103.

[31] B. Perrett, Rycerze Czarnego Krzyża, Poznań 2009, s. 255.

[32] R. Butler, op. cit., s. 123-129.

[33] M. Reynolds, Adiutant…, s. 35.

[34] M. Reynolds, Ludzie ze stali. I Korpus Pancerny SS w Ardenach i na froncie wschodnim, Warszawa 2009, s.  83.

[35] R. Butler, op. cit., s. 156.

[36] D. Cooke, W. Evans, op. cit., s. 169.

[37] M. Reynolds, Ludzie…, s. 386.

[38] M. Reynolds, Adiutant…, s. 345.

[39] Malmedy Massacre Investigation. Report of the Subcommittee of the Committee on Armed Services. United States Senate Eighty-First Congress First Session, pursuant to S. Res. 42: Investigation of action of Army with respect to trial of persons responsible for the massacre of American soldiers, Battle of the Bulge, near Malmedy, Belgium, December 1944, Washington 1949, s. 3. Aneks nr 2.

[40] M. Reynolds, Adiutant…, s. 349.

[41] Malmedy Massacre Investigation…, s. 4. Aneks nr 2.

[42] Ibidem, s. 1.

[43] D. Cooke, W. Evans, op. cit., s. 169.

[44] http://www.loc.gov/rr/frd/Military_Law/pdf/Malmedy_hearings-1.pdf, http://www.loc.gov/rr/frd/Military_Law/pdf/Malmedy_hearings-2.pdf

[45] M. Reynolds, Adiutant…, s. 368.

[46] D. Cooke, W. Evans, op. cit., s. 19.