Ian Buruma, Rok zerowy. Historia roku 1945

Ian Buruma wydaje się być naukowcem wszechstronnym. Pisał już o fundamentalizmie, islamie i krajach arabskich („Śmierć w Amsterdamie. Zabójstwo Theo van Gogha i granice tolerancji”[1]), o konflikcie izraelsko-palestyńskim („Okcydentalizm. Zachód w oczach wrogów”[2]), wielokrotnie też poddawał analizie krytycznej sytuację polityczną w krajach azjatyckich (choćby „Misjonarz i libertyn. Eros i dyplomacja. Polityka na Wschodzie i Zachodzie”[3], by wspomnieć tylko dotychczasowe polskie przekłady książek badacza). „Rok zerowy” miał swoją premierę w Stanach Zjednoczonych dwa lata przed naszym, krajowym wydaniem.

Swoją najnowszą książkę Ian Buruma zakroił na wielką socjologiczną panoramę. Tylko pozornie rzecz dotyczy jednego roku z historii XX wieku. Nieuniknione w takich syntezach są przecież retrospekcje – sięgające tutaj właściwie początków faszyzmu i nazizmu – i to nie tylko w Europie, ale na całym świecie.

Książka jest napisana stylem amerykańskich naukowców – porywającym czytelnika od pierwszych zdań. Pretekstem do niej (i niejako luźnym wprowadzeniem) autor uczynił wojenne losy własnego ojca – prostego holenderskiego żołnierza.

Sam profesor Buruma jest niewątpliwie specjalistą od historii politycznej krajów azjatyckich (Japonia, Chiny). To naukowe zainteresowanie Wschodem widoczne jest w znacznym partiach „Roku zerowego”, gdzie autor z dużą precyzją i niewątpliwym znawstwem opisuje upadek Cesarstwa Japońskiego, konflikty w Mandżurii, masakry na Filipinach, narodziny chińskiego i koreańskiego komunizmu etc.

Całe historyczne opus magnum dotyczące roku 1945 podzielone jest na kilka zasadniczych zrębów. Autor postawił sobie bowiem za cel opisać świat w chwili wyzwolenia z możliwie najszerszej perspektywy. Pomocne były w tym zapewne Burumie liczne konsultacje z dwoma innymi amerykańskimi badaczami Holocaustu i totalitaryzmu – Markiem Mazowerem i Geoffrey’em Wheatcroftem.

Na książkę składają się trzy główne, nieco poetycko zatytułowane części: „Syndrom wyzwolenia”, „Sprzątanie gruzów” i „Nigdy więcej”.

„Syndromem” nazywa Buruma: zachowania euforyczne po ogłoszeniu kapitulacji Trzeciej Rzeszy, zjawisko wyczerpania i nędzy, i wreszcie rodzące się pragnienia zemsty na mordercach (są to rozdziały: „Euforia”, „Głód” i „Zemsta”). „Sprzątanie gruzów” to: trudne „Powroty do domu”, „Odsączanie jadu” i „Rządy prawa”; zaś ostatnia część, nosząca oczywiste przesłanie: „Nigdy więcej” zawiera próby poukładania sobie i oswojenia nowej, powojennej rzeczywistości (rozdział: „Poranek jasnego dnia”), problem nowego ładu, pod znamiennym tytułem: „Jak ucywilizować bestie”, i na koniec piękną puentę: „Świat zjednoczony”.

Można jednak odnieść wrażenie, że ogrom tematu nieco autora przerósł. To zrozumiałe, że pozycja, która chce omówić: powojenny głód, migracje kilku milionów dipisów, rozliczanie się ze wstydliwą przeszłością (kolaboracją) w krajach Europy Zachodniej, politykę Związku Radzieckiego, skutki konferencji w Jałcie, nowe pogromy Żydów w Europie Środkowo-Wschodniej (m.in. w Polsce), politykę Watykanu oraz Międzynarodowego Czerwonego Krzyża wobec ukrywających się nazistów, proces w Norymberdze, próby nowych rozwiązań u regulacji prawnych, rodzenie się idei zjednoczonej Europy, powołanie RWPG, żelazną kurtynę Bloku Wschodniego, przyczyny zimnej wojny, powstanie Państwa Izrael i tak dalej i tak dalej… musi być przekrojowa i fragmentaryczna.

Stąd też wynikają zapewne pominięcia, spłaszczenia interpretacyjne, zanadto uproszczone wnioski… Amerykańskie i (następujące po nim) angielskie wydanie książki nie zostały opatrzone krytycznymi przypisami. Polską edycję na szczęście wzbogacono o staranną redakcję naukową historyka z Uniwersytetu Wrocławskiego, profesora Jakuba Tyszkiewicza, któremu wypada podziękować za wyważone, acz bezcenne komentarze. Bez nich polskie wydanie „Roku zerowego” byłoby fatalnym niedopatrzeniem. Pozostaje jednak niepokój o recepcję pozycji Burumy w USA, Izraelu i państwach Europy Zachodniej. Dlaczego? Otóż autor „zdradza się”, niestety, wyjątkowo skromnym, wybiórczym materiałem źródłowym. O ile nie jest to tak rażące przy omawianiu polityki Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji, to w niuansach wschodnich (Rosja, Polska, Ukraina, Litwa) i południowo-wschodnich (kraje bałkańskie) daje poczucie skonfundowania i niesmaku. Jako badacz amerykański – przy omawianiu złożonej przecież problematyki polsko-żydowskiej w latach wojennych i tuż po wyzwoleniu – opiera się profesor Buruma właściwie na ustaleniach wyłącznie Jana Tomasz Grossa (a zwłaszcza jednej jego książki: „Strach. Antysemityzm tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści”[4]). Tym samym jednostronna, w dodatku Grossowska (sic!), perspektywa dominuje w całej związanej z Polską narracji „Roku zerowego”.

Rok w „pigułce” wydaje się przeto być mocno spłaszczony, niepełny, pozostawiający niejednokrotnie wrażenie niedostatku, niedopowiedzeń, pominięć, a może nawet rażących braków. Czytelnik może odnieść wrażenie, że autorowi zabrakło już czasu na interesujący, intelektualny komentarz, bystrą myśl, pogłębioną refleksję. Książka bowiem „tonie” w natłoku zdarzeń, zjawisk, zachowań ludzkich, przykładach i cytatach. A mimo to przecież powiela niejednokrotnie perspektywę radziecką czy niemiecką w ocenie zakończenia wojny, nie weryfikując polityki Kremla, nie „deszyfrując” propagandy zawartej w publikacjach z tamtego okresu.

Mimo tych niedostatków, a może nawet na przekór nim, „Historia roku 1945” Iana Burumy zasługuje na lekturę chociażby dlatego, by polscy czytelnicy spojrzeli na ów rok chaosu, klęski i nadziei oczami Amerykanina pochodzenia holenderskiego, naukowca wyrosłego w innym świecie i na innych lekturach. Dla Wschodnioeuropejczyka spojrzenie prof. Burumy może być niezwykle pouczające.

 

Tytuł: Rok zerowy. Historia roku 1945
Autor: Ian Buruma
Przekład: Klaudyna Michałowicz
Rok wydania: 2015
Wydawnictwo: Dom Wydawniczy PWN
Liczba stron: 432

[1] I. Buruma, Śmierć w Amsterdamie. Zabójstwo Theo van Gogha i granice tolerancji, Kraków 2008.

[2] Idem, Okcydentalizm. Zachód w oczach wrogów, Kraków 2005.

[3] Idem, Misjonarz i libertyn. Eros i dyplomacja. Polityka na Wschodzie i Zachodzie, Kraków 2005.

[4] J.T. Gross, Strach. Antysemityzm tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Kraków 2008.