W gronie rosyjskich geopolityków i badaczy, którzy zastanawiają się nad miejscem Rosji w świecie, nader mocno wyróżnia się Aleksander Dugin. Jego idee w znaczący sposób wpływają bowiem na dyskurs nie tylko intelektualistów, naukowców, dziennikarzy i publicystów, ale również pierwszoplanowych polityków. Sam myśliciel przekonuje zresztą w licznych wygłaszanych przez siebie wykładach i udzielanych wywiadach, że proponowane przez niego teorie znajdowały i znajdują po dziś dzień odzwierciedlenie w strategicznych kierunkach polityki obecnego prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina.

Kim zatem jest Dugin? Co zdecydowało o tak silnym oddziaływaniu jego idei? Co sprawiło, że zyskał tak wielki posłuch u realnych decydentów politycznych[1] i czym sobie zasłużył na miano autorytetu wśród elit intelektualnych współczesnej Rosji?

Aleksander Gieliewicz Dugin urodził się 7 stycznia 1962 roku w Moskwie. Wychowywał się w rodzinie inteligenckiej. Jego matka Galina Wiktorowna pracowała jako lekarka, natomiast ojciec Gielij Aleksandrowicz był generałem Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR.[2] W 1979 roku Aleksander Dugin zapisał się na studia w Moskiewskim Instytucie Lotniczym, które ostatecznie z niewyjaśnionych przyczyn zostały przezeń przerwane. Ciągle przynależał jednak do nieformalnych studenckich grup samokształceniowych, a sam poznawał kolejne języki, opanowując ich łącznie dziewięć. Ostatecznie zdobył jednak dyplomy politologa i filozofa.[3]

W latach 80. XX wieku Dugin związał się ezoterycznym ruchem emigracyjnego pisarza Jurija Mamlejewa. Po kilku latach wstąpił do działającej w podziemiu grupy „Czarny Order SS”, którą kierował Jewgienij Gołowin. Zetknąwszy się tam z mistycznym nurtem, nawiązał następnie kontakty z Dymitrem Wasiljewem, stojącym na czele antysemickiego i skrajnie nacjonalistycznego Narodowo-Patriotycznego Frontu „Pamięć”. Po tym, jak został wyrzucony z tejże organizacji, podjął współpracę z konserwatystą Igorem Dudińskim.[4]

Tego rodzaju swoiste poszukiwanie swojej drogi i tym samym stykanie się z szerokim wachlarzem różnych postaw bez wątpienia wpłynęło na kształt idei, jakie Aleksander Dugin zaczął głosić z coraz większym rozmachem po upadku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.[5] Odtąd mówić można bowiem o stosunkowo jednolitym systemie jego myśli, której osią centralną pozostaje neoeurazjanizm. Przypieczętowaniem obrania tego kierunku było zorganizowanie 21 kwietnia 2001 roku zjazdu założycielskiego Ogólnorosyjskiego Politycznego Ruchu Społecznego „Eurazja”. Organizacja ta po roku przekształciła się w partię polityczną, która jednak nie odegrała większej roli. Od 2003 roku Dugin koncentruje swoją uwagę na przywództwie w założonym przez siebie Międzynarodowym Ruchu Eurazjatyckim, podejmując działania o charakterze edukacyjnym (wygłaszanie wykładów, prowadzenie audycji radiowych i telewizyjnych, udzielanie wywiadów) i wydawniczym.[6]

OD EURAZJANIZMU PRZEZ NEOERAZJANIZM DO „DUGINIZMU”

Źródeł „duginizmu” (przez które to pojęcie całokształt dorobku myślowego Aleksandra Dugina określa badacz rosyjskich idei geopolitycznych Leszek Sykulski[7]) należy się doszukiwać w nurcie eurazjańskim sięgającym w swoich początkach lat 20. XX wieku. Za twórców tej idei uważa się emigracyjną elitę intelektualną Rosji: Georgija Fłorowskiego, Piotra Sawickiego, Nikołaja Trubieckoja i Piotra Suwczyńskiego – autorów wydanej w sierpniu 1921 roku w Sofii pracy zbiorowej pt. Wyjście na Wschód. Ten swoisty manifest eurazjanizmu był w kolejnych latach rozwijany w postaci artykułów publikowanych w „Czasopiśmie Eurazjatyckim” i „Eurazjatyckich Kronikach”, przez co zyskiwał coraz szerszy rozgłos i zwiększał krąg oddziaływania.[8]

Spośród głównych założeń rzeczonego nurtu wymienić należy przede wszystkim przekonanie o zupełnej odrębności Rosji – tak w kontekście geograficznym, jak również kulturowym, historiozoficznym i wreszcie cywilizacyjnym. Przejawem tej odmienności – jak przekonywali eurazjaniści – jest chociażby prawosławie, rozumiane nie tylko w kategoriach zwyczajnej różnicy religijno-wyznaniowej w porównaniu do zachodniego katolicyzmu i protestantyzmu, ale przede wszystkim na gruncie jego podstawowych zasad – m.in. mistycyzmu i sakralizacji władzy.[9]

Warto wspomnieć jeszcze o antyokcydentalizmie charakteryzującym eurazjanizm z początku XX wieku, który to w znaczący sposób odbija się echem w poglądach Aleksandra Dugina. Wrogość do Zachodu, zakorzeniona już w nurcie słowianofilskim, a szczególnie panslawistycznym, uzasadniana jest szerokim katalogiem zagrożeń, jakie niesie ze sobą Europa. Najbardziej znaczące są niebezpieczeństwa realizujące się na gruncie czynników kulturowych, postaw i ideologii, jak chociażby zupełnie nie do zaakceptowania w Rosji zachodnioeuropejski materializm.[10]

W świetle powyższych założeń, które dla Aleksandra Dugina stały się swoistym fundamentem jego konstruktów myślowych, nie powinno zaskakiwać, że podstawową cechą „duginizmu” w ujęciu geopolitycznym[11] jest uwypuklenie ciągłej rywalizacji o przestrzeń zajmowaną przez Rosję w świecie. W tym kontekście Bartosz Gołąbek w swojej monografii dotyczącej myśli Dugina i Gumilowa[12] przekonuje, że tego pierwszego wyróżnia właśnie czynnik ekspansjonistyczny realizowany w ramach ogromnego zasięgu terytorialnego.[13]

DETERMINANTY DUGINOWSKIEJ MYŚLI NEOEURAZJAŃSKO-GEOPOLITYCZNEJ

Największym i najbardziej rozpowszechnionym dziełem Aleksandra Dugina jest wydana w 1997 roku monografia zatytułowana Podstawy geopolityki. Książka ta znajduje się w kanonie literatury na niektórych kierunkach studiów, a ponadto jest obowiązkową lekturą dla funkcjonariuszy administracji publicznej. W 2007 roku autor zaktualizował zawarte w niej tezy i wydał Geopolitykę postmodernizmu – jak sam przekonuje – wykładnię dla obowiązujących kierunków geopolityki postsowieckiej Rosji.[14]

W obydwu powyższych pozycjach daje się bezsprzecznie zauważyć, że podstawowym determinantem przedmiotowej myśli Aleksandra Dugina jest czynnik przestrzenny. To stanowi bardzo innowacyjne podejście, zgodnie z którym miejsca Rosji w świecie nie powinno definiować się, poprzestając na uwypukleniu jej odrębności kulturowej, ale przede wszystkim przez miejsce przez nią zajmowane. Warto dodać, że nie należy jednak – jak przekonuje omawiany myśliciel – patrzeć na przestrzeń eurazjatycką (inaczej nazywaną „geocywilizacją rosyjską”) jedynie przez pryzmat geograficzny. To coś znacznie więcej – z nią bowiem Dugin utożsamia naród rosyjski. Jego zdaniem jedynie taki sposób rozumowania może przyczynić się do osiągnięcia podstawowego celu geopolitycznego Rosji, tj. restytucji wielkiego imperium poprzez wyodrębnienie superetnosu ze struktur państwowych.[15] Warto zauważyć, że w powyższym poglądzie wyraźnie uwidaczniają się koncepcje Piotra Czaadajewa, a nade wszystko myśl Georga Wilhelma Friedricha Hegla.[16]

Bazując na ideach Friedricha Ratzela, niemieckiego entografa, geografa i protoplasty klasycznej geopolityki, Aleksander Dugin w kontekście rozważań o przestrzeni przekonuje, że państwa (w tym Rosja) są niczym rozwijające się organizmy. Na każdym etapie procesu tego rozwoju równocześnie następuje powiększenie ich rozmiarów. Z tego więc powodu w pełni naturalnym staje się mocno podkreślane w „duginizmie” zjawisko ekspansji, stanowiące bezpośredni skutek zapotrzebowania na poszerzenie przestrzeni, w obrębie której dane państwo funkcjonuje.[17]

KONFLIKT DWÓCH CYWILIZACJI I DWÓCH SYSTEMÓW WARTOŚCI

Mając na uwadze wszystkie powyższe uwagi, stanowiące niejako teoretyczne podłoże dla proponowanych przez Dugina szczegółowych koncepcji geopolitycznych, zrozumiałe wydaje się fundamentalne w „duginizmie” twierdzenie o trwałym i nieuniknionym konflikcie dwóch cywilizacji i dwóch katalogów wartości z nich wyrastających. Linia graniczna między tym zasadniczym sporem, którego stawką jest prymat światowy, przebiega między mitycznym „Morzem” (thallasokracja) i „Lądem” (tellurokracja). Pierwsza ze stron oznacza świat atlantycki (czyli Stany Zjednoczone wraz z sojusznikami w Europie Zachodniej zespolonymi w ramach struktur NATO), druga natomiast – eurazjatycką Rosję.[18]

Należy mieć na uwadze, że powyżej zarysowana konstrukcja konfliktu nie odnosi się jednak tylko i wyłącznie do czynników geograficzno-przestrzennych. Jak przekonuje Aleksander Dugin, antagonizm ten uwidacznia się przede wszystkim na płaszczyźnie aksjologicznej. Można zatem bezsprzecznie stwierdzić, że w jego koncepcjach mamy do czynienia ze zjawiskiem tzw. geografii sakralnej, o czym wspomina w swoich pracach badacz „duginizmu” Leszek Sykulski.[19]

Czym w takim razie, obok aspektów geograficznych, różni się cywilizacja Eurazji (na czele z Rosją) od cywilizacji atlantyckiej (na czele z USA)? Wyraźną oś podziału wedle kryterium kultury, postaw, ideologii, a nade wszystko wartości typowych dla Wschodu i Zachodu, jaką rysuje w swoich sztandarowych dziełach Aleksander Dugin, obrazuje poniższe zestawienie.[20]

CYWILIZACJA MORZA(Stany Zjednoczone i Europa Zachodnia)	CYWILIZACJA LĄDU(Eurazja z Rosją na czele)
indywidualizm	kolektywizm
modernizm	tradycja
chaos	porządek
kapitalizm	solidarność
materializm	duchowość
liberalizm	konserwatyzm
konformizm	bezkompromisowość
bezład	hierarchia
globalizm	patriotyzm
systemowość	personalizm

WALKA Z ODWIECZNYM WROGIEM PODSTAWĄ MOCARSTWOWEJ WIZJI ROSJI I JEJ MISJI

Aleksander Dugin przekonuje, że dwublokowy podział świata w XX wieku stanowił dokładną egzemplifikację zarysowanej powyżej tezy. Jak dalej dodaje, chociaż żelaznej kurtyny już nie ma, a świat ułożony jest wedle schematu jednobiegunowej potęgi Stanów Zjednoczonych, to jednak istota sporu i ścierania się odmiennych postaw w żadnym wypadku nie straciła na aktualności. Co więcej, paradoksalnie to właśnie aktualna dominacja USA sprawia, że Rosja może mieć w pełni usystematyzowaną i określoną wizję. Jak łatwo się domyślić, misją dziejową rosyjskiego państwa jest osiągnięcie pozycji supermocarstwa na przestrzeniach Eurazji. Środkiem ku temu ma być podjęcie walki z odwiecznym wrogiem – światem atlantyckim uosobionym w Ameryce i jej sojusznikach.[21]

Ciekawym zabiegiem w „duginizmie” jest to, że antyamerykanizm budowany jest na przekonaniu o wrogości Stanów Zjednoczonych (a w szerszym aspekcie świata zachodniego) względem Rosji. Dugin czerpie więc z typowych, wielowiekowych przeświadczeń Rosjan o traktowaniu ich państwa przez innych jako adwersarza. W jego koncepcjach widać również silne nawiązania do mitu spisku. W świetle takich założeń, jak zdaje się przekonywać Dugin, agresywność Rosji nie jest jej naturalną cechą, ale jest wynikiem odruchu obronnego.[22]

Należy podkreślić, że na czele walki z cywilizacją morską stanąć może tylko Rosja. Państwo to nie jest jednak w stanie samodzielnie pokonać odwiecznego wroga, gdyż cele – rozbicie NATO jako spoiwa w sojuszu USA z Europą Zachodnią i zdezintegrowanie Unii Europejskiej – są na tyle duże, że nie mogą zostać osiągnięte w pojedynkę. Wobec powyższego konieczne jest odwołanie się do misjonizmu rosyjskiego ugruntowanego, co ciekawe, na koncepcjach geopolityków niemieckich. Zgodnie z ich klasyczną wizją misji państwa, zakładającą jego posłannictwo w przypadku centralnego położenia względem pozostałych krajów ościennych, Aleksander Dugin proponuje system sojuszy między Rosją a państwami sąsiadującymi.[23]

Tego rodzaju sieciowość i zjednoczenie wokół figury „wspólnego wroga” przyniesie szereg korzyści, z których – na potrzeby niniejszego artykułu – wyróżnić należy dwie o zasadniczym znaczeniu. Po pierwsze, pozwoli to nabrać Rosji siły geopolitycznej, gdyż – jak diagnozuje Dugin – w tym względzie jest ona obecnie zbyt słaba, natomiast jako państwo jest zbyt silna (w omawianej sytuacji nadmiar energii zostanie niejako przelany na sojuszników). Po drugie, pomoże to zjednoczyć narody słowiańskie, a przede wszystkim natomiast naród rosyjski, rozbity tożsamościowo po upadku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.[24]

Analizując misję dziejową Rosji w ujęciu geopolitycznych aspektów „duginizmu”, dostrzec należy skierowanie jej działań również na tzw. region stykowy – obszar dzielący dwie antagonistyczne cywilizacje. Europa Środkowo-Wschodnia, bo o tym rejonie mowa, winna być – jak przekonuje Dugin – pod stałą kontrolą Rosji. Brak nadzoru prowadzić może do jeszcze silniejszego zintegrowania tego granicznego obszaru z obozem państw sojuszu atlantyckiego. Na to natomiast państwo rosyjskie, aspirujące do roli eurazjatyckiego mocarza, nawiązujące do tradycji ludów wschodnio-słowiańskich, turańskich i ugrofińskich, pozwolić sobie po prostu nie może.[25]

Zgodnie z założeniami „duginizmu”, najlepsza i najbardziej naturalna granica między wpływami dwóch rywalizujących ze sobą cywilizacji powinna zostać oparta na religijnej linii podziału. Do zachodu winny przynależeć wszystkie państwa, których historia i kultura zdeterminowane są przez katolicyzm i protestantyzm. Po wschodniej stronie rozgraniczenia miałyby się znaleźć obszary z prawosławiem jako religią dominującą. Tylko dzięki takiemu modelowi – swoją drogą, jakże kontrowersyjnemu, a nawet prowokacyjnemu – Rosja byłaby w stanie bez przeszkód realizować swoje eurazjatyckie, mocarstwowe interesy.[26]

PODSUMOWANIE

Zgodnie z powszechnym przekonaniem i w świetle faktów, Aleksander Dugin zajmuje obecnie czołowe miejsce wśród rosyjskich myślicieli. Na taką ocenę wpływa nie tylko jego bogaty dorobek myślowy (zawarty w rozlicznych rozprawach, książkach, artykułach, wykładach, wystąpieniach i wywiadach), ale również – a może nawet przede wszystkim – jego osobowość.

Bliskie związki z centralnym ośrodkiem władzy na Kremlu, rozwinięte na szeroką skalę kontakty z deputowanymi rządzącej partii Jedna Rosja i liczne znajomości wśród pierwszoplanowych wojskowych sprawiły, że Dugin stał się głównym ideologiem współczesnej Rosji. Nazywany „szalonym filozofem” dał się poznać jako propagator autorytarnych rządów prezydenta Putina i konsekwentny entuzjasta obranej przez niego linii politycznej – zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej.

Niezależnie jednak od tego, jak ocenia się jego koncepcje, które ze względu na swoją istotę siłą rzeczy wiążą się z bieżącą wschodnią Realpolitik, przyznać trzeba, że swoimi teoriami zapełnia pustkę ideologiczną powstałą w Rosji po upadku ZSRR. Pozostawiwszy również na boku ocenę, na ile proponowane przez niego idee są możliwe do zrealizowania, nie można odmówić mu konsekwencji oraz skonstruowania w pełni zharmonizowanego neoeurazjańskiego systemu myślowego (który doczekał się już oryginalnego terminu naukowego „duginizm”), bazującego na kulturze i tradycjach rosyjskich oraz odwołującego się do źródłowego w tym względzie eurazjanizmu z początku XX wieku.

BIBLIOGRAFIA

1. Eberhardt P., Koncepcje geopolityczne Aleksandra Dugina, „Przegląd Geograficzny”, 82 (2010), s. 221-
2. Gawor L., Z historii rosyjskiej myśli społecznej, „Sofia. Pismo Filozofów Krajów Słowiańskich”, 6 (2006), s. 73-87.
3. Gołąbek B., Lew Gumilow i Aleksander Dugin. O dwóch obliczach eurazjatyzmu w Rosji po 1991 roku, Kraków 2012.
4. Między Europą a Azją. Idea Rosji – Eurazji, pod red. S. Grzybowskiego, Toruń 1998.
5. Sykulski L., Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neurazjanizmu we współczesnej Rosji, (w:) Między historią, literaturą a polityką, pod red. T. Nodzyńskiego, Częstochowa 2009, s. 147-
6. Wojnowski M., Aleksander Dugin a resorty siłowe Federacji Rosyjskiej. Przyczynek do badań nad wykorzystaniem geopolityki przez cywilne i wojskowe służby specjalne we współczesnej Rosji, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego”, 10 (2014), s. 11-

[1] Szerzej o związkach Aleksandra Dugina z elitą polityczną Rosji w: M. Wojnowski, Aleksander Dugin a resorty siłowe Federacji Rosyjskiej. Przyczynek do badań nad wykorzystaniem geopolityki przez cywilne i wojskowe służby specjalne we współczesnej Rosji, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego”, 10 (2014), s. 11-37.

[2] B. Gołąbek, Lew Gumilow i Aleksander Dugin. O dwóch obliczach eurazjatyzmu w Rosji po 1991 roku, Kraków 2012, s. 111.

[3] L. Sykulski, Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we współczesnej Rosji, (w:) Między historią, literaturą a polityką, pod red. T. Nodzyńskiego, Częstochowa 2009, s. 153.

[4] B. Gołąbek, op. cit., s. 112 i n.

[5] W pierwszej połowie lat 90. XX wieku Aleksander Dugin, prawdopodobnie dzięki wpływom ojca, prowadził kwerendę w tajnych archiwach KGB. W tym okresie pisał również artykuły i geopolityczne ekspertyzy, wysyłając je do redakcji rozlicznych czasopism nacjonalistycznych. W 1994 roku na fundamencie Frontu Narodowo-Bolszewickiego razem z Eduardem Limonowem założył Narodowo-Bolszewicką Partię. Po czterech latach jednak formalnie wystąpił z tego stronnictwa i zaprzestał publikowania swoich esejów w piśmie „Limonka”, pełniącym rolę prasowego organu partii.

[6] B. Gołąbek, op. cit., s. 116 i n.

[7] L. Sykulski, op. cit., s. 160.

[8] L. Gawor, Eurazjanizm. Z historii rosyjskiej myśli społecznej, „Sofia. Pismo Filozofów Krajów Słowiańskich”, 6 (2006), s. 74.

[9] Ibidem, s. 79; Zob. też: Między Europą a Azją. Idea Rosji – Eurazji, pod red. S. Grzybowskiego, Toruń 1998.

[10] L. Gawor, op. cit., s. 80-83.

[11] Analizowanie neoeurazjańskich koncepcji Aleksandra Dugina w kontekście geopolityki jest w pełni poprawne, a nawet wskazane. Przekonuje o tym Leszek Sykulski, który w swoich pracach poświęconych temu myślicielowi wskazuje na nierozerwalną symbiozę wspomnianych dwóch czynników (L. Sykulski, op. cit., s. 166). Bartosz Gołąbek podkreśla natomiast, że sam Dugin nie pojmuje geopolityki jako nauki, ale rozumie ją w kategoriach ideologii (B. Gołąbek, op. cit., s. 122).

[12] Lew Nikołajewicz Gumilow (1912-1992) – przedstawiciel neoeurazjanizmu, twórca teorii etnogenezy.

[13] B. Gołąbek, op. cit., s. 128.

[14] Ibidem, s. 142.

[15] Ibidem, s. 121, 134.

[16] Hegel przekonywał bowiem w swoich licznych pismach, że idea ducha narodowego jest nierozerwalnie związana z położeniem geograficznym.

[17] B. Gołąbek, op. cit., s. 124.

[18] P. Eberhardt, Koncepcje geopolityczne Aleksandra Dugina, „Przegląd Geograficzny”, 82 (2010), s. 224.

[19] L. Sykulski, op. cit., s. 162.

[20] Ibidem; P. Eberhardt, op. cit., s. 224.

[21] B. Gołąbek, op. cit., s. 139. W tego rodzaju poglądach (skądinąd bardzo popularnych w Rosji) wyraźnie widać wspomniane wcześniej wpływy antyokcydentalnego programu eurazjanizmu z lat 20. XX wieku.

[22] Ibidem, s. 133.

[23] Misjonizm jest bardzo bliski tradycji rosyjskiej. Pisał o nim chociażby mnich Filoteusz, który przypisywał Rosji bardzo szeroką, światową misję do spełnienia. Państwo to miało być pierwszorzędnym nośnikiem tradycji zawartych w prawosławiu.

[24] P. Eberhardt, op. cit., s. 225; B. Gołąbek, op. cit., s. 130, 143.

[25] Znamienne jest odniesienie tych koncepcji do kryzysu ukraińskiego z końca 2013 roku i będącej jego następstwem agresywnej polityki Federacji Rosyjskiej przejawiającej się aneksją Krymu i czynnym udziałem w walkach wojennych na wschodzie Ukrainy.

[26] P. Eberhardt, op. cit., s. 230.