Charles Glass, Dezerterzy. Ostatnia nieopowiedziana historia II wojny światowej

Charles Glass, Dezerterzy. Ostatnia nieopowiedziana historia II wojny światowej

W historiografii II wojny światowej coraz więcej miejsca zajmują studia nad losami i motywacjami zwykłych ludzi, uczestników morderczych zmagań czy tych, którzy w ich wyniku ucierpieli. Co jednak z tymi, którzy w myśl zasady „nie bądź głupi – nie daj się zabić”, gdy szanse na przeżycie spadają do zera – porzucili broń i opuścili pole walki? Snop światła na ten temat rzuca najnowsza książka amerykańskiego dziennikarza i korespondenta wojennego Charlesa Glassa.

„Dezerterów” wydał w twardej oprawie z obwolutą Dom Wydawniczy „Rebis” w 2014 roku. Książka liczy ponad czterysta stron, zaopatrzona jest w aparat naukowy w postaci bibliografii i przypisów. Posiada też indeks nazwisk. Jedynym mankamentem jest umieszczenie przypisów na końcu, co wymusza kartkowanie książki, jeśli chce się sprawdzić pochodzenie tej czy innej informacji. Większości czytelników nie będzie to jednak przeszkadzać. Tłumaczenie jest poprawne i nie powoduje większych zgrzytów w czasie lektury.

Autor publikacji oparł się głównie na świadectwach, przede wszystkim nagranych rozmowach z trzema weteranami II wojny światowej. Wykorzystał również źródła pisane w postaci ich powojennych wspomnień i wierszy. Materiał ten skonfrontował z informacjami pochodzącymi z innych źródeł, takich jak oficjalne kroniki macierzystych jednostek rozmówców, raporty i akta procesowe. Nadaje to książce wyraźnie widoczny „reporterski” charakter.

Zamiast wyczerpującego omówienia problemu „Dezerterzy” oferują opowieść o wojnie z punktu widzenia pojedynczych żołnierzy, których losy wydawały się autorowi w pewien sposób symboliczne czy typowe. Na treść książki składają się równoległe ścieżki życia trzech żołnierzy: Alfreda Whiteheade’a, Stephena Weissa i Johna Baine’a (dwóch pierwszych walczyło w szeregach wojsk USA, trzeci zaś służył w armii brytyjskiej). Relacje zostały podzielone chronologicznie na trzy części, mające odpowiedzieć na trzy postawione przez Glassa pytania: co przywiodło młodych ludzi w szeregi armii, dlaczego i w jakich okolicznościach opuścili swoje jednostki oraz jak zostali osądzeni i ukarani. Każdy z rozdziałów otwiera wybrany cytat z książki Psychology for the fighting men, wydanej nakładem „Infantry Journal” w 1943 roku – „psychologicznego poradnika przetrwania w bitwie”, opracowanego we współpracy z armią przez czołowych psychiatrów amerykańskich.

Celem przyświecającym Glassowi jest częściowe odkłamanie stereotypowego wizerunku dezertera – tchórza i dekownika oraz przyjrzenie się różnorodnym motywacjom, które popychały ludzi do ucieczki z pierwszej linii frontu. Chciwość, wstręt do zabijania, chęć ratowania własnego życia, gdy wszystko inne zawiedzie – przyczyn ucieczek było wiele. Autor porusza w książce zagadnienia w różny sposób powiązane ze zjawiskiem dezercji.

Furia artylerii jest zimna, mechaniczna, ale jej cel jest całkiem osobisty *

Motywem stale powracającym w toku narracji jest okropieństwo przemysłowej wojny, w której żołnierz zostaje odczłowieczony, potraktowany jak materiał zużywalny, „jak benzyna, amunicja i racje żywnościowe” wedle słów jednego z bohaterów książki. Wiele uwagi autor poświęca wprowadzonemu w 1942 roku przez gen. Marshalla systemowi uzupełnień dla walczących oddziałów, który zamroził rotację jednostek – dywizje nie były odtąd wycofywane z frontu, tylko na bieżąco uzupełniane, w miarę ponoszonych strat, nowymi rekrutami. „Zieloni” przeważnie ginęli, zanim zdołali się przystosować do panujących warunków czy choćby zintegrować z resztą oddziału. System ten słusznie uznawany był za niesprawiedliwy, gdyż po jego wprowadzeniu jedynie 10% amerykańskich wojsk lądowych miało w czasie II wojny światowej stały kontakt bojowy z przeciwnikiem, natomiast jedyna droga ucieczki z frontu dla tych tych żołnierzy prowadziła przez szpital lub cmentarz.

Książka pozwala wczuć się w przeżycia frontowego żołnierza i chociaż częściowo go zrozumieć. Autor zwraca uwagę na to, że w czasie II wojny światowej człowiek stawał na froncie wobec obciążenia, któremu nie mógł fizycznie i psychicznie podołać. W czasie ostatniej wojny większość z ponad 100 tysięcy brytyjskich i 50 tysięcy amerykańskich dezerterów uciekło z wprost z pierwszej linii, gdzie miesiącami z narażeniem życia dzielnie walczyli i niejednokrotnie otrzymywali za to odznaczenia. Jeden z bohaterów książki po samowolnym oddaleniu się od jednostki walczył w szeregach francuskiego ruchu oporu i oddziale OSS (Office of Strategic Services), zanim został odesłany do pułku, skąd – tym razem na dobre – uciekł znowu. Przeczy to twierdzeniu, że dezerterom brak odwagi i woli walki. Glass podkreśla też rolę zaufania do przełożonych i do siebie nawzajem, którego brak często popychał żołnierzy do dezercji.

Ponieważ wojna naruszała ich zdrowie psychiczne, tak, jak pociski raniły ich ciała, potrzebowali leczenia, a nie kary

W książce znajdują się również informacje dotyczące organizacji pomocy psychologicznej dla alianckich żołnierzy oraz przyczyn i syndromów załamania psychicznego w wyniku przemęczenia walką. O tym, że nie był to problem błachy, świadczy fakt, że w ciągu miesiąca po inwazji w Normandii 1/4 niezdolnych do walki żołnierzy alianckich cierpiała z powodu zaburzeń i chorób psychicznych.

Interesującym aspektem opowieści Glassa jest problem przestępstw popełnianych przez alianckich żołnierzy i dezerterów na zapleczu frontu. Szczególnie dotyczy to czarnego rynku, na którym metodycznie upłynniano znaczny procent zaopatrzenia przeznaczonego dla oddziałów frontowych. W tym procederze współpracowała z dezerterami i wojskowymi włoska mafia. Istniało również mnóstwo band rabunkowych, znakomicie uzbrojonych w sprzęt US Army, tworzonych przez ludzi, którzy nauczyli się na froncie strzelać i zabijać.

Książka byłaby niekompletna bez części dotyczącej ciemnej strony wojskowego wymiaru sprawiedliwości wobec dezerterów oraz żołnierzy popełniających inne przestępstwa. Dowiadujemy się z niej między innymi jakim problemem dla amerykańskich władz wojskowych w Europie okazało się znalezienie wykwalifikowanego kata do wykonywania wyroków śmierci przez powieszenie na skazanych za niektóre przestępstwa żołnierzach. Opisy stosunków panujących w brytyjskich i amerykańskich więzieniach wojskowych oraz obozach reedukacyjnych dla dezerterów przywodzą na myśl eksperyment Zimbardo. Głupota, złośliwość i szykany strażników stanowiły chleb powszedni w tych instytucjach, nic więc dziwnego, że wielu podejmowało starania, by stamtąd uciec – nawet z powrotem na front. Chociaż w czasie II wojny światowej zdezerterowało ponad 150 tysięcy żołnierzy alianckich, powieszono za ten czyn tylko jednego – szeregowego Eddiego Slovika z Armii Stanów Zjednoczonych.

„Dezerterzy” oddają sprawiedliwość uczestnikom największego konfliktu zbrojnego w historii, którzy nie byli w stanie lub nie chcieli unieść ciężaru, który na nich spoczął. Autor książki zwraca uwagę na różorodność motywacji dezerterów oraz przy okazji kreśli obraz niektórych aspektów II wojny światowej, nieobecnych w propagandowej narracji o tryumfie aliantów nad Hitlerem. Z racji przyjętej konwencji i „mrówczej” perspektywy jest to jednak obraz daleki od kompletności.

Niemniej po książkę Glassa powinien sięgnąć, ze względu na podejmowaną w niej tematykę, każdy zainteresowany II wojną światową i historią wojskowości.

* śródtytuły zawierają cytaty z omawianej książki

Tytuł: Dezerterzy. Ostatnia nieopowiedziana historia II wojny światowej
Autor: Charles Glass
Rok wydania: 2014
Wydawnictwo: Dom Wydawniczy Rebis
Liczba stron: 464