Broń pancerna „wschodnich” oddziałów kolaboracyjnych w służbie III Rzeszy

Podczas II wojny światowej na stronę niemiecką przeszło ponad milion obywateli Związku Sowieckiego. Niemcy tworzyli z nich kolaboracyjne oddziały wojskowe. Część z nich użytkowała sprzęt pancerny.

Po ataku na ZSRR 22 czerwca 1941 roku w ramach realizacji operacji pod kryptonimem „Barbarossa”, w rękach Niemców znalazły się bardzo duże ilości sowieckiego sprzętu pancernego: czołgów, tankietek, samochodów pancernych, dział samobieżnych, maszyn zabezpieczenia technicznego i pomocniczych czy ciągników artyleryjskich. Większość z nich znajdowała się w stanie technicznym niezdatnym do użycia bojowego. Były to bowiem  maszyny zniszczone lub uszkodzone. Brak części zamiennych spowodował, że zostały one przeznaczone na złom. Jednakże nieduża część maszyn lekko uszkodzonych, zepsutych lub po prostu porzuconych przez ich załogi została wykorzystana w Wehrmachcie i Waffen-SS. Wiadomo, że w październiku 1941 roku Niemcy użytkowali około 100 zdobycznych czołgów różnych typów. Najczęściej brały one udział w walkach do czasu zniszczenia. Zdobyczny sowiecki sprzęt pancerny otrzymał w niemieckiej nomenklaturze wojskowej nowe oznaczenia, np. czołgi KW-1 – PzKpfw 756(r), T-34 – PzKpfw 747(r), samochody pancerne BA-10 – Panzerspähwagen Ba 203(r), BA-20 – Panzerspähwagen Ba 202(r). Od połowy 1942 roku Niemcy zaczęli otrzymywać maszyny, które zostały wyremontowane i przerobione w warsztatach remontowych. Największe z nich znajdowały się w okupowanej Rydze. Od 1943 roku pojedyncze czołgi trafiały na remont do zakładów Daimler-Benz w Berlinie i WUMAG w Görlitz. Niemcy użytkowali ex-sowiecki sprzęt pancerny do końca wojny. W składzie 2. Dywizji Pancernej SS „Das Reich” sformowano nawet batalion pancerny uzbrojony w 25 czołgów T-34, aczkolwiek był to jedyny taki przypadek w armii niemieckiej. Oblicza się, że ogółem podczas wojny Niemcy wykorzystali według oficjalnych danych ponad 300 ex-sowieckich czołgów.[1]

Pojedyncze egzemplarze zdobycznego sprzętu pancernego w postaci czołgów, dział samobieżnych i samochodów pancernych znalazły się we „wschodnich” oddziałach kolaboracyjnych formowanych przez Niemców na froncie wschodnim spośród obywateli ZSRR, którzy przeszli na stronę III Rzeszy. Pierwszym takim oddziałem była tzw. Grupa Interwencyjna „Tietjen” (Eingreifgruppe Tietjen), utworzona na bazie niemieckiego oddziału antypartyzanckiego złożonego z żołnierzy 9. Kompanii 18. Pułku Piechoty 6. Dywizji Piechoty. Na jego czele stał por. Georg Tietjen. W połowie listopada 1941 roku Niemcy sformowali sześć kompanii po 50 ludzi i pluton artylerii złożone z kolaborantów. Na początku marca 1942 roku kompanie zostały wzmocnione do około 150 ludzi, zaś w czerwcu ich liczbę zwiększono do ośmiu. W połowie września tego roku oddziały zgrupowano w trzy bataliony ochotnicze, kompanię zapasową i baterię artylerii. Dowódcami poszczególnych pododdziałów byli „biali” emigranci rosyjscy, którzy dla całej jednostki przyjęli propagandową nazwę Legion Rosyjski „Biały Krzyż”.[2] Oprócz piechoty i artylerii istniała również kompania pancerna złożona z siedmiu czołgów średnich T-34 z rosyjskimi załogami, która otrzymała numer 682 (Panzer-Zug 682). W lipcu 1943 roku uczestniczyła ona w walkach z Armią Czerwoną na Łuku Kurskim. Kompanię przydzielono do niemieckiej 6. Dywizji Pancernej. Kolaboracyjni czołgiści wzięli udział w nocnym ataku w rejonie wsi Nowooskocznoje w obwodzie biełgorodzkim. Wprawdzie oddziały niemieckie miały początkowo problemy z rozpoznaniem sowieckich i własnych T-34, ale ostatecznie nieprzyjacielska kolumna pancerna została rozbita.[3]

 

Kolejnymi „wschodnimi” jednostkami kolaboracyjnymi, posiadającymi w swoim składzie broń pancerną, były Rosyjska Narodowa Armia Ludowa (RNNA) i Kozacki Stan. RNNA została sformowana pod patronatem Abwehry w marcu 1942 roku w rejonie Orszy na okupowanej Białorusi.[4] Inicjatorami byli „biali” emigranci rosyjscy. Dołączyli do nich jeńcy wojenni z Armii Czerwonej. Już wiosną tego roku kolaboranci przeszli chrzest bojowy podczas walk z oddziałami I Gwardyjskiego Korpusu Kawalerii gen. Pawła Biełowa[5], którego oddziały – w wyniku klęski wojsk Frontu Zachodniego podczas operacji rżewsko-wiaziemskiej zimą 1942 roku – znalazły się na głębokich tyłach frontu niemieckiego. Głównym zadaniem RNNA było jednak zwalczanie rozrastającej się partyzantki na tyłach frontu. Liczebność jednostki dosięgła około 8 tysięcy żołnierzy, ale bratobójcza walka z partyzantami i propaganda sowiecka doprowadziły do coraz liczniejszych dezercji do lasu. W tej sytuacji jesienią 1943 roku poszczególne bataliony RNNA zostały przerzucone do okupowanej Francji.[6] Rosyjska Narodowa Armia Ludowa miała na wyposażeniu – według różnych źródeł – albo dwa ex-sowieckie samochody pancerne BA-10 i BA-20[7], lub jeden samochód pancerny FAI-M[8]. O ich wykorzystaniu bojowym brak jest informacji, aczkolwiek można domniemywać, że mogły one być używane w działaniach patrolowych czy antypartyzanckich.

Z kolei Kozacki Stan utworzono jesienią 1943 roku w Kirowohradzie na okupowanej Ukrainie. W jego skład weszły różne oddziały kozackie w służbie niemieckiej, podległe Sztabowi Wojska Dońskiego, które walczyły na południowym odcinku frontu wschodniego od jesieni 1942 roku. Kozacki Stan stanowił specyficzny rodzaj taboru wojskowego, na czele którego stanął ataman marszowy płk Siergiej Pawłow[9]. Liczył około 18 tysięcy ludzi. Kozacy zgrupowani byli w oddziały wojskowe, ochraniające ludność cywilną (kobiety, dzieci i starcy) wraz z ich dobytkiem. W wyniku ofensywy Armii Czerwonej Kozacy wycofali się na Podole, zaś w marcu 1944 roku poprzez ziemie polskie w rejon Baranowicz i Nowogródka na okupowanej zachodniej Białorusi. Tam prowadzili ciężkie walki z partyzantką. Wkrótce kolejna sowiecka ofensywa zmusiła Kozacki Stan do ewakuacji w okolice Białegostoku, skąd w sierpniu-wrześniu został przewieziony koleją do północnych Włoch. Po reorganizacji w dwie dywizje piechoty i przemianowaniu na Grupę (Korpus) Atamana Marszowego Kozacy podjęli walkę z włoskimi partyzantami. W pierwszych dniach maja 1945 roku, po otrzymaniu ultimatum w sprawie kapitulacji od partyzantów, Kozacki Stan przeszedł do południowej Austrii, gdzie w rejonie Lienzu złożył broń przed Brytyjczykami. Kozacy mieli na stanie dwa lekkie samochody pancerne nieznanego typu, zdobyte na sowieckich partyzantach, które nazwali „Doński Kozak” i „Ataman Jermak”. Jedna z tych maszyn była wykazywana w spisach bojowych jeszcze podczas pobytu w północnych Włoszech.[10]

 

Najbardziej znaną „wschodnią” jednostką wojskową, działającą po stronie niemieckiej, która użytkowała sprzęt pancerny w największej ilości, była Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa (RONA). Zapoczątkowała ją tzw. milicja ludowa, powołana przez Konstantyna  Woskobojnika[11], którego jesienią 1941 roku Niemcy postawili na czele Łokockiego Okręgu Autonomicznego. Po jego śmierci na początku stycznia 1942 roku w wyniku napadu partyzantów sowieckich, dowództwo rozrastających się oddziałów milicji ludowej przejął dotychczasowy zastępca Bronisław Kamiński. Jesienią 1942 roku zostały one rozbudowane, przeorganizowane i przemianowane w Rosyjską Wyzwoleńczą Armię Ludową. W marcu 1943 roku składała się ona z piętnastu batalionów piechoty, samodzielnego batalionu gwardyjskiego i dywizjonu artylerii przeciwlotniczej, liczących około 12 tysięcy żołnierzy. Na czele oddziałów stanęli byli oficerowie Armii Czerwonej, wypuszczeni z niemieckich obozów jenieckich, zasilając również sztab jednostki.[12] Jednym z oddziałów był dywizjon pancerny, który jesienią 1942 roku miał na wyposażeniu dwa czołgi średnie T-34, trzy czołgi lekkie BT-7 i 2 BT-5, jeden czołg ciężki KW-1, dwa lekkie samochody pancerne BA-20, jeden średni BA-10 i dwie tankietki nieznanego typu. Wiadomo, że pojedyncze czołgi, samochody pancerne i tankietki zdarzały się w niektórych oddziałach piechoty.[13] Jesienią 1943 roku dywizjon pancerny rozwinięty w batalion pancerny liczył już osiem czołgów T-34, jeden KW-1 i trzy BT-7 oraz trzy samochody pancerne BA-10 i trzy tankietki.[14] Dowództwo sprawował były czerwonoarmista kpt. Jurij Samsonow[15].

Sprzęt pancerny, a szczególnie lekkie czołgi, samochody pancerne i tankietki, był wykorzystywany w ciągłych walkach z partyzantką, co stanowiło główny cel działań RONA. Oczywiście, tego typu działania prowadziły do pewnych strat. Okazuje się jednak, że do strat w sprzęcie pancernym dochodziło także w innych okolicznościach. Jeden czołg dostał się w ręce partyzantów podczas ich ataku na kilka ufortyfikowanych wsi znajdujących się na terytorium Łokockiego Okręgu Autonomicznego w nocy z 30 kwietnia na 1 maja 1942 roku. Kilka dni później oddziały RONA, przy wsparciu dwóch samochodów pancernych, odbiły wszystkie wsie. Ciekawostką jest fakt, że w wyniku tych walk w ręce podkomendnych Kamińskiego wpadł dowódca kokorowskiego oddziału partyzanckiego Czeczerin, który został natychmiast skazany na karę śmierci. Wykonał ją osobiście przez ścięcie głowy szablą dowódca dywizjonu pancernego kpt. Samsonow w otoczeniu mieszkańców wsi Krasnyj Kołodziec.[16] Największą stratę spowodował, wywołany przez partyzanckich dywersantów za pomocą miny brytyjskiej produkcji, pożar garażu samochodowego we wsi Łokoć wiosną 1943 roku, w wyniku którego spaliły m.in. dwa czołgi.[17]

 

Oddziały RONA, zgrupowane w pięć pułków, latem 1943 roku ewakuowały się wraz z częścią ludności cywilnej do obwodu witebskiego na okupowanej Białorusi z powodu narastającego zagrożenia ze strony Armii Czerwonej. W wyniku dezercji części żołnierzy do lasu, a także powrocie innych do rodzinnych wsi Łokockiego Okręgu Autonomicznego, liczebność Rosyjskiej Narodowej Armii Wyzwoleńczej spadła wówczas do około 7 tysięcy ludzi. Niemcy rozmieścili pułki RONA wzdłuż linii kolejowej Orsza – Lepel. Wzmocniły one zasadniczo miejscowe siły antypartyzanckie. Podkomendni Kamińskiego kontynuowali krwawe walki z partyzantką.[18] Narastała w dalszym ciągu dezercja. Historycy rosyjscy podają, że pod koniec września uszło do lasu m.in. ponad 30 czołgistów z batalionu pancernego.[19] Pomimo tego liczebność RONA wkrótce znacznie wzrosła w wyniku ogłoszenia mobilizacji mężczyzn z okolicznych miejscowości i dołączenia Białorusinów z oddziałów Schutzmannschaften (policji pomocniczej).[20] Kolejna ewakuacja oddziałów RONA odbyła się na początku 1944 roku poprzez Białystok i północne Mazowsze w rejon Częstochowy – Buska – Jędrzejowa, gdzie zostały podporządkowane Reichsführerowi SS Heinrichowi Himmlerowi, stając się w lipcu Brygadą Szturmową SS „RONA”.[21]

1 sierpnia Główny Urząd SS wydał rozkaz o przeorganizowaniu RONA w 29. Dywizję Grenadierów SS (Waffen-Grenadier Division der SS [russische Nr. 1]). W jej składzie znalazł się dywizjon pancerny z jednym czołgiem KW-1, ośmioma T-34 i trzema BT-7 oraz sześcioma samochodami pancernymi. W dalszym ciągu pojedyncze egzemplarze sprzętu pancernego występowały w poszczególnych oddziałach dywizji. Tego samego dnia jednocześnie wybuchło powstanie polskiej ludności okupowanej Warszawy. Do jego pacyfikacji Niemcy skierowali 3 sierpnia m.in. wydzielony z 29. Dywizji Grenadierów SS Pułk Szturmowy RONA o liczebności około 1,7 tysięcy specjalnie dobranych żołnierzy wspartych przez cztery czołgi T-34, działo samobieżne SU-76 i jeden samochód pancerny BA-10. O udziale sprzętu pancernego RONA w zwalczaniu sił powstańczych brak jest jednak informacji[22]. Jesienią 1944 roku 29. Dywizja Grenadierów SS miała na wyposażeniu m.in. dwa czołgi KW-1 i dwanaście T-34.[23] W tym czasie dywizja została przeniesiona na poligon w Münsingen w południowo-zachodnich Niemczech, gdzie uległa rozformowaniu.[24]

 

 

Wielu byłych „ronowców” zasiliło nowo utworzoną 1. Dywizję Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji (w niemieckiej nomenklaturze wojskowej 600. Dywizję Piechoty), czyli kontynuatorki Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA) gen. Andrieja  Własowa[25]. Dywizjon pancerny 29. Dywizji Grenadierów SS stał się batalionem pancernym sformowanej dywizji w składzie Samodzielnego Dywizjonu Rozpoznawczego. Waffen-Sturmbannführer SS (kapitan) Samsonow został zastępcą dowódcy batalionu. Dowództwo oddziału objął natomiast kpt. Szewczenko. W skład batalionu pancernego weszło dziesięć-dwanaście czołgów T-34. Ponadto 1. Dywizja Sił Zbrojnych KONR miała na wyposażeniu dziesięć lekkich dział samobieżnych Jagdpanzer 38(t) „Hetzer” produkcji niemieckiej zgrupowanych w 4. Dywizjonie Dział Samobieżnych pod dowództwem mjr. Wasilija Romanowa, który wchodził w skład 1600. Pułku Artylerii.[26] Hetzery były jedynym typem broni pancernej, użytkowanej przez „wschodnich” kolaborantów, który nie należał do zdobycznego sprzętu ex-sowieckiego. Powyższy sprzęt pancerny został wykorzystany bojowo w dwóch przypadkach: podczas walk o przyczółek Erlenhof po zachodniej stronie Odry w połowie kwietnia 1945 roku i powstania w Pradze w pierwszych dniach maja tego roku.

1. Dywizja Sił Zbrojnych KONR po osiągnięciu gotowości bojowej została pod koniec marca skierowana nad Odrę w rejon działań obronnych 9. Armii niemieckiej. Niemcy wyznaczyli jej zadanie przeprowadzenia szturmu silnie umocnionego sowieckiego przyczółka w rejonie wsi Erlenhof. Atakowi nadano kryptonim „Kwietniowa pogoda” („Aprilwetter”). Po półtoragodzinnym przygotowaniu artyleryjskim i krótkim ataku sześciu samolotów lotnictwa Sił Zbrojnych KONR rankiem 13 kwietnia „własowcy” zaatakowali czerwonoarmistów od południa i północy. Pewien sukces przyniósł jedynie atak od północy wsparty przez T-34 i Hetzery, gdyż udało się zająć pierwszą linię okopów na przyczółku. Jednakże kontratak żołnierzy Armii Czerwonej odrzucił kolaborantów na pozycje wyjściowe. Krwawe walki zakończyły się w nocy następnego dnia, przynosząc straty 1. Dywizji Sił Zbrojnych KONR w postaci około 350 zabitych, rannych i zaginionych. Według meldunków bojowych co najmniej jeden T-34 został uszkodzony w wyniku trafienia pociskiem w wieżę.[27] Z kolei historyk rosyjski Kiryłł Aleksandrow dowodzi, że niewielka odległość pomiędzy pozycjami wojsk niemieckich i sowieckich, a także podmokły teren, na dodatek całkowicie zryty bombami i pociskami artyleryjskimi, znajdujący się pod flankowym ostrzałem sowieckiej artylerii ze wschodniego brzegu Odry, nie nadawał się do ataku pancernego „własowców”. Wprawdzie niektóre meldunki bojowe czerwonoarmistów faktycznie mówiły o wsparciu czołgów i dział samobieżnych, ale – jego zdaniem – mogło się ono ograniczać jedynie do dwóch-trzech T-34.[28]

 

W sytuacji bezsensu dalszej walki dowódca 1. Dywizji Sił Zbrojnych KONR wydał samowolny rozkaz przejścia jednostki na południe do okupowanych północnych Czech, aby oczekiwać tam przybycia wojsk amerykańskich. Na miejscu „własowcy” nawiązali kontakt z czeskim ruchem oporu, który przygotowywał wybuch antyniemieckiego powstania w Pradze. Kolaboranci uznali, że udział dywizji w tym wystąpieniu przyczyni się do uznania ich za siłę antykomunistyczną przez aliantów zachodnich i dzięki temu nie zostaną wydani Sowietom. 5 maja, kiedy wybuchło powstanie, 1. Dywizja Sił Zbrojnych KONR trzema kolumnami weszła bez walki do miasta. W awangardzie jednej z kolumn wojsk „własowskich” znajdowała się dywizyjna grupa rozpoznawcza z czterema czołgami T-34. Następnego dnia doszło do pierwszych walk z oddziałami niemieckimi garnizonu miasta zarówno w samej Pradze, jak i w okolicach. Od południa wzdłuż Wełtawy atakowała grupa rozpoznawcza. Artyleria dywizja ostrzelała oddziały Waffen-SS, które wkroczyły do czeskiej stolicy w celu spacyfikowania powstańców. Ważne znaczenie dla sił powstańczych miało szczególnie zajęcie 6 maja lotniska w Ruzyně, leżącego kilka kilometrów na północny wschód od Pragi, gdzie stacjonowała eskadra niemiecka z myśliwcami odrzutowymi Me-262. Interwencję 1. Dywizji Sił Zbrojnych KONR zakończył komunikat nadany wieczorem 7 kwietnia z praskiej radiostacji, w którym Czesi odcięli się od pomocy „własowców”, określonej jako: „prywatny czyn tych oddziałów”. W tej sytuacji dywizja następnego dnia opuściła miasto, kierując na zachód w celu jak najszybszego dotarcia do strefy działań Amerykanów.[29] Ostatecznie „własowcy” i tak wpadli w ręce Sowietów, po wydaniu ich przez aliantów zachodnich.

 

Bibliografia

Publikacje:

1. Czujew S. G., Prokliatyje sołdaty. Priedatieli na storonie III Riejcha, Moskwa 2004.
2. Drobiazko S. I., Pod znamionami wraga. Antisowietskije formirowanija v sostawie giermanskich woorużiennych sił 1941-1945, Moskwa 2004.
3. Drobiazko S. I., Karaszczuk A., Wostocznyje legiony i kazaczi czasti w Wiermachtie, Moskwa 2000.
4. Gdański J. W., Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005.
5. Smysłow O. S., Kto oswobodił Pragu w 1945 g., Moskwa 2014.
6. Żukow D. A., Kowtun I. I., 29-ja grenadierskaja diwizija SS „Kaminskij”, Moskwa 2009.
7. Żukow D. A., Kowtun I. I., Vrag w sowietskoj formie, Moskwa 2012.

Artykuły:

1. Aleksandrow K. M., Bojewyje diejstwa na oderskom placdarmie „Erlengof” 13-14 aprielia 1945 g. Posliednije załpy grażdanskoj wojny?, „Gramota”, nr 4 (10), 2011.

Strony internetowe:

1. http://topwar.ru/28546-trofeynaya-bronetankovaya-tehnika-vermahta-sssr.html
2. http://historia.org.pl/2015/05/16/rosyjska-narodowa-armia-ludowa-nieudany-eksperyment-propagandowy-abwehry/
3. http://www.whiterussia1.narod.ru/CITIZII/RONA.htm
4. http://whiterussia1.narod.ru/CITIZII/ROA.htm
5. http://beutepanzer.ru/Beutepanzer/su/su.htm

[1] M. B. Bariatyński, Trofiejnaja bronietankowaja tiechnika Wiermachta. SSSR, http://topwar.ru/28546-trofeynaya-bronetankovaya-tehnika-vermahta-sssr.html (dostęp: 26.06.2015).

[2] J. W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005, s. 98.

[3] S. G. Czujew, Prokliatyje sołdaty. Priedatieli na storonie III Riejcha, Moskwa 2004, s. 84.

[4] D. A. Żukow, I. I. Kowtun, RNNA. Vrag w sowietskoj formie, Moskwa 2012, s. 3-4.

[5] Paweł Biełow (1897-1962) – generał pułkownik Armii Czerwonej, uczestnik I wojny światowej, w połowie lat 30. dowódca 7. Dywizji Kawalerii, od 1937 roku szef sztabu Korpusu Kawalerii, od 1940 roku dowódca Dywizji Strzelców Górskich, od 1941 roku dowódca II Korpusu Kawalerii, przemianowanego na I Gwardyjski Korpus Kawalerii, od 1942 roku dowódca 61. Armii, po wojnie dowódca wojskami różnych okręgów wojskowych, a następnie przewodniczący Dobrowolnego Stowarzyszenia Wsparcia Armii, Lotnictwa i Floty.

[6] R. Buliński, Rosyjska Narodowa Armia Ludowa – nieudany eksperyment propagandowy Abwehry, http://historia.org.pl/2015/05/16/rosyjska-narodowa-armia-ludowa-nieudany-eksperyment-propagandowy-abwehry/ (dostęp: 26.06.2015).

[7] S. I. Drobiazko, Pod znamionami wraga. Antisowietskije formirowanija v sostawie giermanskich woorużiennych sił 1941-1945, s. 134.

[8] D. A. Żukow, I. I. Kowtun, RNNA…, s. 76.

[9] Siergiej Pawłow (1896-1944) – uczestnik I wojny światowej, a następnie wojny domowej w Rosji w szeregach Armii Dońskiej, po klęsce wojsk „białych” pozostał pod zmienionym nazwiskiem w Rosji Sowieckiej, pracował jako inżynier-konstruktor w Nowoczerkasku, po zajęciu miasta przez Niemców jesienią 1941 roku podjął kolaborację, dowódca 1. Pułku Piechoty Kozaków dońskich pod koniec 1942 roku, dowódca Kozackiego Stanu od listopada 1943 roku, zginął przypadkowo w zasadzce niemieckiej.

[10] S. I. Drobiazko, A. Karaszczuk, Wostocznyje legiony i kazaczi czasti w Wiermachtie, Moskwa 2000, s. 37-40.

[11] Konstantyn Woskobojnik (1895-1942) – uczestnik I wojny światowej, a następnie wojskowy Armii Czerwonej, uczestnik antybolszewickiego powstania chłopskiego w 1921 roku, ukrywał się, aresztowany przez OGPU i zesłany na Sybir w I połowie lat 30., następnie inżynier i nauczyciel fizyki, starosta Autonomicznego Okręgu Łokockiego w latach 1941-1942.

[12] J. W. Gdański, op. cit., s. 153-155.

[13] D. A. Żukow, I. I. Kowtun, 29-ja grenadierskaja diwizija SS „Kaminskij”, Moskwa 2009, s. 82.

[14] Ibidem, s. 124.

[15] http://www.whiterussia1.narod.ru/CITIZII/RONA.htm (dostęp: 4.07.2015).

[16] D. A. Żukow, I. I. Kowtun, 29-ja grenadierskaja diwizija …, s. 54-56.

[17] Ibidem, s. 92.

[18] J. W. Gdański, op. cit., s. 155.

[19] D. A. Żukow, I. I. Kowtun, 29-ja grenadierskaja diwizija …, s. 123.

[20] Ibidem, s. 124.

[21] J. W. Gdański, op. cit., s. 156.

[22] Zdjęcia sprzętu pancernego RONA zaprezentowane są na rosyjskojęzycznej stronie internetowej http://beutepanzer.ru/Beutepanzer/su/su.htm (dostęp: 4.07.2015).

[23] D. A. Żukow, I. I. Kowtun, 29-ja grenadierskaja diwizija …, s. 160.

[24] J. W. Gdański, op. cit., s. 156.

[25] Andriej Własow (1901-1946) – generał lejtnant Armii Czerwonej, uczestnik rosyjskiej wojny domowej, dowódca 99. Dywizji Strzeleckiej podczas okupacji Kresów Wschodnich w 1940 roku, dowódca IV Korpusu Zmechanizowanego, 37. Armii, a następnie 2. Armii Uderzeniowej podczas wojny z Niemcami, dowódca Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, a następnie Sił Zbrojnych KONR w służbie niemieckiej, stracony przez Sowietów.

[26] http://whiterussia1.narod.ru/CITIZII/ROA.htm (dostęp: 4.07.2015).

[27] O. S. Smysłow, Kto oswobodił Pragu w 1945 g., Moskwa 2014, s. 60-69.

[28] K. M. Aleksandrow, Bojewyje diejstwa na oderskom placdarmie „Erlengof” 13-14 aprielia 1945 g. Posliednije załpy grażdanskoj wojny?, „Gramota”, nr 4 (10), 2011, s. 10-16.

[29] O. S. Smysłow, op. cit., s. 109-115.