Bractwo Muzułmańskie

W 1928 roku Hasan al-Banna powołał do życia Bractwo Muzułmańskie. Przedstawiciele tej organizacji twierdzili, że jedynym sposobem na rozwiązanie problemów Egiptu jest wprowadzenie norm prawnych opartych na zapisach Koranu. Ideologia ta stała się punktem zapalnym w relacjach Braci z kolejnymi egipskimi prezydentami, którzy opowiadali się za laicyzacją życia politycznego.

Przyczyny powstania Bractwa Muzułmańskiego. Sytuacja Egiptu od początku XIX wieku do lat 20. XX wieku

W celu dokładnego scharakteryzowania przyczyn powstania Bractwa Muzułmańskiego należy pokrótce przedstawić najnowszą historię Egiptu. W 1805 roku na czele państwa egipskiego stanął Muhammad Ali. Nowy przywódca natychmiast przystąpił do walki z przeciwnikami politycznymi. W 1811 roku na jego polecenie zamordowano przedstawicieli dynastii Mameluków, zaś kilka lat później w ten sam sposób potraktowano wahabitów zamieszkujących tereny Al-Hidżazu[1]. Kiedy Muhammad Ali zrealizował cel, jakim było podporządkowanie sobie całej ludności Egiptu, zainicjował przemiany mające doprowadzić do wzmocnienia gospodarki kraju. Powstały liczne fabryki, które miały dostarczać armii niezbędnego zaopatrzenia. Przekształcenia objęły także rolnictwo. Zlikwidowano obostrzenia dotyczące zakupu ziemi, a rozbudowa systemu nawadniającego sprawiła, że zwiększyła się powierzchnia gleb nadających się pod uprawę. W okresie rządów Alego powstały także dwa nowe porty morskie, co spowodowało wzrost międzynarodowych obrotów handlowych Egiptu[2].

Opisane wyżej zmiany spowodowały wzmocnienie międzynarodowej pozycji państwa egipskiego. Przejawem tego faktu był dokonany przez armię Egiptu w 1839 roku podbój terytoriów Palestyny oraz Syrii. Wydarzenia te wywołały obawy u polityków stojących na czele europejskich potęg. Dlatego też w sierpniu 1840 roku Wielka Brytania, Rosja, Prusy, Austria i Turcja nakazały Egiptowi wycofanie się z terenów Palestyny oraz Syrii. Kair nie zrezygnował jednak ze swoich zdobyczy terytorialnych. W związku z tym Brytyjczycy podjęli działania zbrojne przeciwko stronie egipskiej. 27 listopada 1840 roku angielskie wojska weszły do Aleksandrii i zmusiły przywódcę Egiptu do poddania się. W ten sposób państwo egipskie stało się strefą wpływów Wielkiej Brytanii[3]. Kiedy brytyjska kampania wojenna zakończyła się, przystąpiono do modernizacji Egiptu na wzór zachodni.

Największym osiągnięciem Brytyjczyków było stworzenie systemu instytucji politycznych, które umożliwiały sprawne kierowanie Egiptem. Zniesiono dużą część podatków, co miało przynieść efekt w postaci poprawy warunków bytowych Egipcjan. Należy jednak podkreślić, iż Anglicy nie podejmowali znaczących działań na rzecz modernizacji gospodarki Egiptu, gdyż mogłoby to doprowadzić do uniezależnienia się tego kraju. Jednym z czynników, które spowodowały upowszechnienie się wśród społeczeństwa postaw nacjonalistycznych, był konflikt istniejący pomiędzy formalnym władcą Egiptu Abbasem II oraz jego faktycznym przywódcą, lordem Cromerem. Przejawem tego sporu była dokonana przez Abbasa II zmiana na stanowisku szefa rządu. Z funkcji tej odwołany został Mustafa Fahmi. Wkrótce zastąpił go Husajn Fachri, który nie cieszył się jednak poparciem Anglików. Ostatecznie egipski monarcha, chcąc rozładować napięcie, mianował premierem Rijada Paszę[4].

Kolejną przyczyną umocnienia się tendencji niepodległościowych był wzrost znaczenia obcokrajowców w życiu politycznym i ekonomicznym Egiptu. Na początku XX wieku w rękach cudzoziemców znajdowało się 13% prywatnych gruntów rolnych. Dodatkowo sprawowali oni nadzór nad mechanizmami nawadniającymi oraz plantacjami bawełny. Przyjezdni podlegali także odrębnemu systemowi sądownictwa, który bazował na normach prawnych obowiązujących w poszczególnych krajach europejskich[5]. Kiedy rozpoczęła się I wojna światowa, Brytyjczycy obwieścili odłączenie Egiptu od Imperium Osmańskiego, a następnie uczynili go swym protektoratem[6].

W 1919 roku z inicjatywy Zaghlula Paszy w Egipcie powstała partia Al-Wafd. Ugrupowanie to szybko stało się głównym reprezentantem interesów Egipcjan. Intensywne działania Al-Wafdu sprawiły, że 28 lutego 1922 roku Egipt uzyskał niepodległość. Niezależność państwa egipskiego była jednak mocno ograniczona, gdyż Anglicy rozmieścili na jego terytorium własne oddziały militarne. Podstawowym zadaniem tych sił była ochrona egipskiej infrastruktury transportowej[7]. W roku 1923 doszło do przyjęcia konstytucji Egiptu. Na mocy tego dokumentu w państwie egipskim wprowadzono ustrój parlamentarny. Władza ustawodawcza należała do parlamentu, w którego skład wchodziły Izba Deputowanych oraz Senat. Nowa ustawa zasadnicza precyzowała także uprawnienia króla. Do jego kompetencji należało m.in. powoływanie przedstawicieli dyplomatycznych i przyznawanie stopni wojskowych[8]. Na początku 1924 roku w Egipcie odbyły się wybory do parlamentu, które zakończyły się zwycięstwem ugrupowania Al-Wafd[9]. Zmiany polityczne nie zmniejszyły jednak odczuwanej przez społeczeństwo egipskie frustracji, wywołanej konsekwentnym pogarszaniem się warunków bytowych. Ubóstwo, które dotyczyło większości Egipcjan, przybrało poważne rozmiary już w okresie I wojny światowej. Intensywny rozwój gospodarczy, będący skutkiem wzrostu cen bawełny, przyniósł pewne korzyści jedynie niewielkiej części obywateli. Duży przyrost naturalny sprawił, iż producenci artykułów żywnościowych mieli poważny problem z zaspokajaniem wciąż rosnących potrzeb ludności[10].

 

Struktura organizacyjna i cele Bractwa Muzułmańskiego

Wszystkie niedoskonałości systemu politycznego i gospodarczego Egiptu dostrzegał Hasan al-Banna, który w 1928 roku utworzył Bractwo Muzułmańskie[11]. Głównym zadaniem nowo powstałej organizacji było propagowanie podstawowych zasad, na których opierał się islam. Działalność ta miała doprowadzić do wyeliminowania wszystkich instytucji będących efektem oddziaływania państw zachodnich. Założyciel Bractwa był przekonany, iż wszystkie problemy Egiptu były spowodowane odejściem społeczeństwa od tradycyjnych wartości islamskich. W związku z tym proponował utworzenie państwa, którego system prawny będzie bazował na Koranie[12].

W 1935 roku Bracia Muzułmanie zorganizowali kongres, podczas którego określona została struktura organizacyjna ruchu. Kluczową rolę w Bractwie Muzułmańskim odgrywał Główny Przewodnik, kierujący Komitetem Założycielskim oraz Głównym Biurem Orientacji. Komitet Założycielski, określany również jako Rada Naczelna bądź Zgromadzenie Ogólne, dokonywał oceny działalności organizacji oraz zatwierdzał budżet. W skład tego organu wchodziło maksymalnie 150 osób. Zadaniem Głównego Biura Orientacji było natomiast sprawowanie nadzoru nad aktywnością organizacji w okresach pomiędzy posiedzeniami Komitetu Założycielskiego. Ponadto w 1933 roku powstało Koło Sióstr Muzułmanek, które pełniło rolę żeńskiej sekcji Bractwa[13]. Stowarzyszenie Braci Muzułmanów miało także ściśle sprecyzowane zasady członkostwa. Działaczem ruchu mógł zostać każdy mężczyzna będący wyznawcą islamu, musiał mieć jednak ukończone 18 lat, aprobować reguły organizacji, posiadać dobrą opinię w swoim środowisku, godzić się na uiszczanie składek i uczestnictwo w działaniach Bractwa oraz uzyskać akceptację grupy osób będących już jego członkami[14].

W drugiej połowie lat 30. XX wieku Bracia Muzułmanie podjęli pierwsze próby włączenia się do życia politycznego Egiptu. Jednym z przykładów potwierdzających ten fakt było sporządzone przez Hasana al-Bannę pismo, którego adresatem byli król Faruk oraz pełniący funkcję szefa rządu Mustafa an-Nahhas Pasza. W dokumencie tym wskazano, iż wszelkie projekty dotyczące rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju muszą być oparte na zasadach islamu. Według założyciela Bractwa Muzułmańskiego tylko w taki sposób można było rozwiązać wszystkie problemy, z którymi zmagał się Egipt[15]. Dwa lata później Hasan al-Banna skierował do egipskiego monarchy kolejny list, w którym sprecyzował założenia proponowanej przez jego stowarzyszenie reformy. Przywódca Braci Muzułmanów domagał się wprowadzenia zakazu powoływania partii politycznych, stworzenia systemu prawnego bazującego na zapisach Koranu oraz karania jednostek nieprzestrzegających zasad islamu[16]. Król Faruk nie zastosował się jednak do zaleceń al-Banny. W związku z tym członkowie ruchu postanowili skupić się na tworzeniu własnych instytucji, wolnych od „zgnilizny moralnej” Zachodu. Bractwo Muzułmańskie powołało do życia własny system szkolnictwa, dotowany przez państwo, które chciało w ten sposób podnieść poziom wykształcenia społeczeństwa. Stowarzyszenie Braci Muzułmanów chcąc ukazać, iż możliwe jest osiągnięcie zysku bez nadmiernej eksploatacji pracowników, utworzyło również sieć własnych firm. Działania te odegrały pewną rolę w zmniejszeniu bezrobocia, które po II wojnie światowej stanowiło jeden z głównych problemów Egiptu[17].

Działalność Bractwa po II wojnie światowej

W 1943 roku organizacja zdecydowała się na uczestnictwo w wyborach parlamentarnych. Wkrótce jednak wycofała się z rywalizacji politycznej, bowiem zdawała sobie sprawę z braku szans na wygraną[18]. Niebawem Bractwo Muzułmańskie zrozumiało, iż nie zdoła przejąć władzy w Egipcie drogą pokojową. Wobec tego w 1946 roku Hasan al-Banna wezwał swoich zwolenników do przeprowadzania zamachów bombowych na cele żydowskie oraz brytyjskie[19]. 22 marca 1948 roku dwóch działaczy Bractwa zamordowało sędziego Ahmada al-Khazindara. Zabójstwo to było odwetem za wyrok, który Khazindar wydał w sprawie przeprowadzonego wcześniej przez Braci zamachu na brytyjski klub w Aleksandrii[20]. Wciąż wzrastająca liczba ataków terrorystycznych spowodowała, iż 8 grudnia 1948 roku działalność Bractwa Muzułmańskiego została zakazana[21].

12 lutego 1949 roku zabity został przywódca organizacji, Hasan al-Banna. Stowarzyszenie Braci Muzułmanów odpowiedziało na to wydarzenie, mordując parlamentarzystę Nukrasziego Paszę. Władze Egiptu zareagowały na przemoc ze strony Bractwa, aresztując sporą część jego aktywistów. Ponadto Stowarzyszenie Braci Muzułmanów zostało określone mianem organizacji terrorystycznej[22]. Śmierć Hasana al-Banny sprawiła, iż w szeregach ruchu pojawiły się konflikty dotyczące osoby przyszłego przywódcy. W październiku 1951 roku funkcję szefa Bractwa objął Hasam Ismail al-Hudajbi. Miesiąc później, w wyniku negocjacji z egipskim monarchą, stowarzyszenie powtórnie uzyskało zezwolenie na swoją działalność[23].

23 lipca 1952 roku władzę w Egipcie przejął Ruch Wolnych Oficerów, na czele którego stał Gamal Abdel Naser. Relacje między Bractwem Muzułmańskim a nową grupą rządzącą początkowo układały się dobrze. Stan ten nie trwał jednak długo, bowiem już 26 października 1954 roku jeden z członków organizacji próbował zabić Nasera, który przemawiał do ludzi zgromadzonych w Aleksandrii. Przyczyną ataku było zawarte przez egipskiego przywódcę porozumienie z Brytyjczykami. Próba zamachu spotkała się ze zdecydowaną odpowiedzią władz, które doprowadziły do uwięzienia wielu członków ruchu oraz egzekucji części osób znajdujących się w jego kierownictwie[24]. Przeprowadzona przez egipskich rządzących obława spowodowała zmiany na najważniejszych stanowiskach w Bractwie. Główną rolę w stowarzyszeniu zaczął odgrywać przebywający w więzieniu Sajjid Kutb. Myśliciel ten konsekwentnie krytykował system wartości prezentowany przez kraje zachodnie. Twierdził także, iż należy dążyć do zbudowania państwa opierającego się na zapisach Koranu. Nowa organizacja państwowa zlikwidowałaby partie polityczne, tworzące niepotrzebne podziały wśród muzułmanów, oraz wprowadziłaby doskonały ustrój demokratyczny, w którym całe społeczeństwo byłoby posłuszne jednemu przywódcy. Kutb zastrzegł jednak, iż władca nieprzestrzegający zasad islamu może zostać obalony[25]. Gamal Abdel Naser wiedział o tym, iż nie wszyscy członkowie Bractwa zgadzają się z poglądami Kutba. W związku z tym egipski prezydent postanowił uwolnić tych aktywistów, którzy wyrażą poparcie dla działań grupy rządzącej. Znaczna część uwięzionych Braci skorzystała z propozycji Nasera, aczkolwiek 900 najbardziej zatwardziałych działaczy zdecydowało się na dalsze odbywanie kary pozbawienia wolności[26].

W 1964 roku Sajjid Kutb został zwolniony z więzienia. Fakt ten sprawił, iż Bractwo Muzułmańskie podjęło kolejną polityczną ofensywę. Miała ona na celu uzyskanie wpływów w egipskiej armii. W wyniku intensywnej agitacji do stowarzyszenia wstąpiło kilku funkcjonariuszy służb mundurowych. Fakt ten wywołał wzburzenie u egipskich rządzących, którzy rozpoczęli akcję mającą na celu rozbicie Bractwa Muzułmańskiego. W 1965 roku uwięziono około 40 000 członków organizacji, których oskarżono o działania na rzecz obalenia Nasera i stworzenia państwa wyznaniowego. 21 sierpnia 1966 roku Kutb oraz inni kluczowi aktywiści zostali skazani na najwyższy wymiar kary. Osiem dni później ich stracono[27]. Przyjęta przez władze Egiptu taktyka rzeczywiście spowodowała rozłam wśród Braci. Podzielili się oni na dwie grupy. Jedna z nich uważała, iż opracowana przez al-Hudajbiego strategia, zakładająca rozłożoną w czasie islamizację narodu oraz organizacji państwowych, poniosła klęskę i spowodowała znaczne osłabienie ruchu. Druga grupa twierdziła natomiast, iż dotychczasowe założenia są słuszne, a podejmowane w zgodzie z nimi działania przyniosą w końcu pożądane rezultaty.

Przegrana przez państwa arabskie Wojna sześciodniowa sprawiła, iż Gamal Abdel Naser ustąpił ze stanowiska prezydenta. Wydarzenie to wywołało masowe protesty obywateli Egiptu, którzy pragnęli, aby polityk ten w dalszym ciągu stał na czele państwa. W związku z tą sytuacją Naser ponownie objął funkcję głowy państwa i dokonał poważnego zwrotu w swojej polityce. W 1968 roku zatwierdził projekt zmierzający do liberalizacji systemu politycznego. Podjął także wysiłki na rzecz poprawy stosunków z Bractwem Muzułmańskim. Dlatego też wielu jego działaczy zostało zwolnionych z odbywania kary pozbawienia wolności[28].

Gamal Abdel Naser zmarł w 1970 roku na skutek długotrwałej choroby. Na stanowisku prezydenta zastąpił go Anwar Sadat. Wkrótce po objęciu urzędu podjął on starania na rzecz zacieśnienia relacji z Braćmi Muzułmanami. W wyniku skomplikowanych negocjacji Bractwo zobowiązało się do zakończenia zbrojnej ofensywy skierowanej przeciwko egipskim rządzącym. W zamian stowarzyszenie otrzymało zezwolenie na wydawanie własnych gazet oraz prowadzenie działalności agitatorskiej w instytucjach politycznych i organizacjach studenckich. Pod koniec 1973 roku Sadat zainicjował politykę otwarcia, mającą na celu rozwiązanie problemów ekonomicznych dotykających Egipt. W ramach nowego kursu gospodarczego zwrócona została znaczna część majątków odebranych przez państwo podmiotom prywatnym. Ponadto wprowadzono przepisy zezwalające zagranicznym przedsiębiorstwom na lokowanie kapitału we wszystkich sferach gospodarki. Zmiany te doprowadziły do dużego wzrostu cen.

Pogarszające się warunki bytowe spowodowały, iż społeczeństwo wyszło na ulice. W 1975 roku w stolicy Egiptu odbyły się demonstracje, podczas których obywatele domagali się zmniejszenia inflacji. Dwa lata później wybuchły kolejne protesty, których przyczyną było zredukowanie przez egipskie władze dopłat do artykułów żywnościowych. Anwar Sadat nie zrezygnował jednak z radykalnych przekształceń ekonomicznych, co wywołało zwrot społeczeństwa ku Bractwu Muzułmańskiemu[29]. Wzmocnieniu pozycji Braci sprzyjały także czynniki zewnętrzne. Pierwszym z nich był kryzys naftowy, który doprowadził do znacznego wzbogacenia się krajów leżących na Bliskim Wschodzie. W związku z tym część z nich zaczęła udzielać Bractwu pomocy finansowej. Drugim ważnym czynnikiem była rewolucja islamska w Iranie. Pokazała ona Braciom, iż w obecnych warunkach możliwe jest zbudowanie państwa teokratycznego. Trzecim znaczącym wydarzeniem było zawarcie w 1979 roku egipsko-izraelskiego porozumienia pokojowego. Fakt ten był przez Egipcjan odbierany jako zdrada interesów wyznawców islamu.

Bractwo Muzułmańskie umiejętnie podsycało niezadowolenie społeczeństwa, licząc na przejęcie władzy w kraju. Sytuacja ta rozzłościła Sadata, który oskarżył Braci o podejmowanie działań mających na celu podporządkowanie życia politycznego zasadom islamu. Na początku września 1981 roku państwo skonfiskowało dobra należące do stowarzyszenia, a jego szef, Umar Tilimisani, znalazł się w areszcie[30].

6 października 1981 roku islamscy radykałowie zamordowali Anwara Sadata. Osiem dni później urząd prezydenta objął Hosni Mubarak[31]. W pierwszej połowie lat 80. Bractwo Muzułmańskie podejmowało wysiłki na rzecz przekształcenia się w partię polityczną. Cel ten nie został osiągnięty, gdyż ówczesne prawo zabraniało tworzenia ugrupowań nawiązujących do religii. Bracia poradzili sobie z tymi trudnościami, podejmując współpracę z partią Wafd. Strategia ta przyniosła pożądane efekty, bowiem w 1984 roku Bractwo uzyskało 8 miejsc w parlamencie. W 1986 roku zmarł Umar Tilimisani. W uroczystościach pogrzebowych uczestniczyli reprezentanci rządu oraz parlamentarzyści, co świadczyło o mocnej pozycji Braci na scenie politycznej. Nowym przewodniczącym Braci Muzułmanów został Muhammad Hamid Abu an-Nasr[32]. Pod koniec 1987 roku parlament Egiptu opowiedział się za tym, by Mubarak w dalszym ciągu sprawował funkcję głowy państwa. Istotne jest, iż takie rozwiązanie zostało zaaprobowane również przez parlamentarzystów wywodzących się z Bractwa. Wyrażona przez Braci akceptacja dla kandydatury Mubaraka pokazała, iż zrezygnowali oni z taktyki, która zakładała przejęcie władzy poprzez stosowanie przemocy.

W latach 90. Egipt zaczął doświadczać dużych trudności gospodarczych. Konsekwentnie pogarszające się warunki bytowe sprawiły, iż wzrosło społeczne poparcie dla działań Bractwa. W 2000 roku organizacja ta wprowadziła do parlamentu 17 swoich przedstawicieli.  Pięć lat później Stowarzyszenie Braci Muzułmanów zdobyło aż 88 miejsc w Zgromadzeniu Ludowym. Polityczne osiągnięcia Bractwa zaniepokoiły rządzących, którzy usiłowali ograniczyć możliwości jego działania. Strategia ta nie doprowadziła jednak do zmniejszenia politycznych wpływów Braci[33].

Wydarzenia ostatniej dekady

25 stycznia 2011 roku w Egipcie rozpoczęły się masowe protesty. Wydarzeniem, które skłoniło społeczeństwo do wyjścia na ulice, było zabicie przez funkcjonariuszy policji blogera Chalida Saida[34]. Taki rozwój wydarzeń zaskoczył przedstawicieli Bractwa. W związku z tym długo nie potrafili oni określić swojego stosunku wobec nowo powstającego ruchu protestu. 6 lutego 2011 roku Stowarzyszenie Braci Muzułmanów poinformowało, iż weźmie udział w negocjacjach mających na celu rozwiązanie istniejącego w Egipcie sporu społeczno-politycznego[35]. Zakrojone na szeroką skalę demonstracje spowodowały, iż 11 lutego 2011 roku Hosni Mubarak ustąpił z funkcji prezydenta[36]. Zachodzące w państwie egipskim radykalne przemiany stworzyły szerokie możliwości uczestnictwa w życiu politycznym. Dlatego też 18 maja 2011 roku Bracia założyli Partię Wolności i Sprawiedliwości[37].

W 2012 roku stanowisko głowy państwa objął Mohammed Mursi. Nowy prezydent podjął działania zmierzające do stworzenia systemu prawnego opartego na Koranie. Ponadto dążył do ograniczenia praw kobiet oraz mniejszości religijnych. Polityka ta wywołała oburzenie wśród egipskiego społeczeństwa, które zaczęło domagać się poszanowania podstawowych wolności obywatelskich. 3 lipca 2013 roku armia zmusiła Mursiego do rezygnacji ze sprawowania funkcji prezydenta. Kontrolę nad państwem przejęła grupa wojskowych, która doprowadziła do uwięzienia wielu działaczy Stowarzyszenia Braci Muzułmanów. W sierpniu 2014 roku działalność Bractwa została zakazana[38].

 

Bibliografia:

1. Armbruster J., Arabska wiosna. Rewolucja w świecie islamskim, Wrocław 2012.
2. Bielawski J., Islam, religia państwa i prawa, Warszawa 1973.
3. Biernat A., Egipskie mocarstwo za rządów Muhammada Alego Paszy, „Forum Politologiczne” 2012, t. 13.
4. Brylew M., Stowarzyszenie Braci Muzułmanów – od ideologii do terroryzmu, „Studia nad Bezpieczeństwem” 2016, nr 1.
5. Chazbijewicz S., Działalność Stowarzyszenia Braci Muzułmańskich w krajach Afryki Północnej na przykładzie Egiptu i Algierii, „Forum Politologiczne” 2009, t. 9.
6. Chazbijewicz S., Faruk I – ostatni król Egiptu, „Forum Politologiczne” 2008, t. 7.
7. Dingel E., Power Struggles in the Middle East: The Islamist Politics of Hizbullah and the Muslim Brotherhood, Londyn 2016.
8. Grabowski W., Fundamentalizm muzułmański na Bliskim Wschodzie, Gdańsk 2013.
9. Lipa M., Bunt młodych Egipcjan – dlaczego udało się „obalić” Hosniego Mubaraka?, „Kultura i Polityka” 2012, nr 11.
10. Purat A., Znaczenie Bractwa Muzułmańskiego w polityce Egiptu oraz w wydarzeniach Arabskiej Wiosny 2011 roku, „Przegląd Politologiczny” 2014, nr 1.
11. Stępniewska-Holzer B., Holzer J., Stulecie przemian, Warszawa 2008.
12. Tupalski T. A., Fundamentalizm islamski w Egipcie w XIX i XX wieku, Toruń 2009.
13. Wróblewski B., Fundamentalizm muzułmański na przykładzie działalności Braci Muzułmanów w Egipcie i Jordanii, „Polityka i Społeczeństwo” 2009, nr 6.
14. Zdanowski J., Bracia Muzułmanie i inni, Szczecin 1986.
15. Zdanowski J., Islamizm w polityce Egiptu w okresie monarchii (1922-1952), „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2009, nr 1.
16. Zdanowski J., Współczesna muzułmańska myśl społeczno-polityczna: nurt Braci Muzułmanów, Warszawa 2009.

 

[1] A. Biernat, Egipskie mocarstwo za rządów Muhammada Alego Paszy, „Forum Politologiczne” 2012, t. 13, s. 360-361.

[2] J. Zdanowski, Bracia Muzułmanie i inni, Szczecin 1986, s. 28-29.

[3] Ibidem.

[4] B. Stępniewska-Holzer, J. Holzer, Egipt. Stulecie przemian, Warszawa 2008, s. 11-12.

[5] J. Zdanowski, Współczesna muzułmańska myśl społeczno-polityczna: nurt Braci Muzułmanów, Warszawa 2009, s. 26.

[6] S. Chazbijewicz, Faruk I – ostatni król Egiptu, „Forum Politologiczne” 2008, t. 7, s. 165.

[7] T. A. Tupalski, Fundamentalizm islamski w Egipcie w XIX i XX wieku, Toruń 2009, s. 74.

[8] B. Stępniewska-Holzer, J. Holzer, op. cit., s. 35-36.

[9] S. Chazbijewicz, Faruk I…, s. 165.

[10] J. Zdanowski, Bracia Muzułmanie…, s. 43.

[11] A. Purat, Znaczenie Bractwa Muzułmańskiego w polityce Egiptu oraz w wydarzeniach Arabskiej Wiosny 2011 roku, „Przegląd Politologiczny” 2014, nr 1, s. 216.

[12] B. Wróblewski, Fundamentalizm muzułmański na przykładzie działalności Braci Muzułmanów w Egipcie i Jordanii, „Polityka i Społeczeństwo” 2009, nr 6, s. 114-115.

[13] J. Zdanowski, Islamizm w polityce Egiptu w okresie monarchii (1922-1952), „Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2009, nr 1, s. 199.

[14] Ibidem.

[15] T. A. Tupalski, op. cit., s. 96.

[16] J. Bielawski, Islam, religia państwa i prawa, Warszawa 1973, s. 338-339.

[17] J. Zdanowski, Współczesna muzułmańska…, s. 41.

[18] Idem, Bracia Muzułmanie…, s. 72.

[19] W. Grabowski, Fundamentalizm muzułmański na Bliskim Wschodzie, Gdańsk 2013, s. 37.

[20] E. Dingel, Power Struggles in the Middle East: The Islamist Politics of Hizbullah and the Muslim Brotherhood, Londyn 2016, s. 38.

[21] W. Grabowski, op. cit., s. 37.

[22] S. Chazbijewicz, Działalność Stowarzyszenia Braci Muzułmańskich w krajach Afryki Północnej na przykładzie Egiptu i Algierii, „Forum Politologiczne” 2009, t. 9, s. 269.

[23] A. Purat, op. cit., s. 218

[24] B. Wróblewski, op. cit., s. 116.

[25] B. Stępniewska-Holzer, J. Holzer, op. cit., s. 129.

[26] Ibidem s. 129-130.

[27] J. Zdanowski, Współczesna muzułmańska…, s. 70-71.

[28] Ibidem s. 74-77.

[29] Idem, Bracia Muzułmanie…, s. 125-133.

[30] A. Purat, op. cit., s. 222-223.

[31] B. Stępniewska-Holzer, J. Holzer, op. cit., s. 209-211.

[32] Ibidem s. 220-225.

[33] A. Purat, op. cit., s. 223-224.

[34] J. Armbruster, Arabska wiosna. Rewolucja w świecie islamskim, Wrocław 2012, s. 21.

[35] A. Purat, op. cit., s. 225-227.

[36] M. Lipa, Bunt młodych Egipcjan – dlaczego udało się „obalić” Hosniego Mubaraka?, „Kultura i Polityka” 2012, nr 11, s. 33.

[37] W. Grabowski, op. cit., s. 132.

[38] M. Brylew, Stowarzyszenie Braci Muzułmanów – od ideologii do terroryzmu, „Studia nad Bezpieczeństwem” 2016, nr 1, s. 184.