Marynarka Wojenna w 2018 roku obchodzi stulecie swojego istnienia. W ciągu tych stu lat najliczniejszymi okrętami w polskim arsenale były jednostki pochodzące nie tylko z Polski, lecz również z ZSRR, Wielkiej Brytanii i Francji. Stany Zjednoczone także zasiliły Marynarkę Wojenną czterema typami okrętów – trałowcami, okrętami desantowymi, fregatami oraz okrętem podwodnym. Każda z tych jednostek wpłynęła na dalszy rozwój morskiego rodzaju sił zbrojnych.

ORP Jastrząb

Pierwszą jednostką amerykańskiej konstrukcji, jaka trafiła do Marynarki Wojennej, był okręt podwodny ORP Jastrząb. Budowa tej jednostki rozpoczęła się pod koniec 1918 roku i zakończyła się przyjęciem do służby w US Navy w roku 1923. USS S-25 to klasyczny okręt podwodny typu S, wyposażony w cztery wyrzutnie torpedowe, pokładową armatę kal. 102 mm i dwa karabiny maszynowe. Załoga liczyła 42 oficerów, podoficerów i marynarzy. Jednostka w okresie 1923-1939 pełniła normalną służbę, ćwicząc z okrętami nawodnymi oraz szkoląc operatorów broni podwodnych. Jedynym, co zakłóciło cykl szkoleniowy, było zderzenie z inną jednostką, czego efektem okazało się zniszczenie pomostu znajdującego się na kiosku, a w następstwie jego remont. Do 1941 roku USS S-25 wykonywał powierzone zadania, pełniąc służbę w obydwu flotach US Navy.

Wybuch II wojny światowej w Europie sprawił, że Wielka Brytania zaczęła pilnie poszukiwać jednostek pływających mających uzupełnić straty Royal Navy z lat 1939-1940. Wkrótce okazało się, że okręt podwodny USS S-25 zostanie objęty umową Lend Lease i trafi do Royal Navy. Ostatecznie jednostka została przekazana polskiej Marynarce Wojennej, która wyraziła chęć przejęcia okrętu podwodnego. Było to spowodowane utratą ORP Orzeł (czerwiec 1940) oraz coraz gorszym stanem technicznym ORP Wilk.

W październiku 1941 roku przyszły dowódca ORP Jastrząb, kpt. mar. Bolesław Romanowski, wraz z załogą rozpoczął kilkutygodniowe szkolenie na okręcie[1]. Marynarze w kontaktach z Amerykanami dowiedzieli się, że ich przyszły oręż tak naprawdę nie nadaje się do prowadzenia działań przeciwko niemieckiej żegludze. Nie było w tym cienia przesady, ponieważ Jastrząb był okrętem znacznie mniej nowoczesnym niż jednostki, jakich używała polska MW w okresie II RP.

12 listopada 1941 roku po raz pierwszy podniesiono banderę na ORP Jastrząb, a matką chrzestną została Aneta Strakacz – córka konsula generalnego RP w Nowym Jorku, Sylwina Strakacza. Po tej uroczystości Jastrząb rozpoczął podróż do Wielkiej Brytanii, co wymagało przejścia przez Atlantyk. Ostatecznie wyprawa Jastrzębia zamknęła się w 370 godzinach, w tym 40 w zanurzeniu oraz 41 na postoju[2] w jednym z portów. Po tym pokazie sprawności polskich marynarzy okręt został poddany modernizacji, co miało znacznie usprawnić jego dalszą służbę. Pod koniec kwietnia 1942 roku Jastrząb wyszedł na swój pierwszy patrol bojowy. Miał osłaniać konwój PQ-15 płynący z Wielkiej Brytanii do Murmańska w ZSRR. Na pokładach statków handlowych znajdowały się sprzęt oraz zaopatrzenie dla Armii Czerwonej, na której barkach spoczywał praktycznie cały ciężar walki z III Rzeszą. Aby konwój dotarł do celu, niezbędna była ochrona przed niemieckimi u-bootami. 2 maja 1942 roku zauważono sylwetkę wrogiego okrętu podwodnego, ale załodze nie udało się odpowiednio szybko zareagować i dokonać ataku torpedowego[3]. Kilka godzin później nastąpił atak bombami głębinowymi na ORP Jastrząb. Sprawcą okazał się norweski niszczyciel St. Albans. Doszło do poważnych uszkodzeń na okręcie podwodnym, który – aby uniknąć dalszych ataków – wynurzył się na powierzchnię. Załoga Jastrzębia zgodnie z procedurą wystrzeliła żółte rakiety sygnalizacyjne, oznaczające aliancki okręt. Norweski niszczyciel oraz brytyjski trałowiec HMS Seagull nie zauważyły tych znaków i rozpoczęły ostrzał polskiego okrętu. W jego wyniku śmierć poniosło pięciu członków załogi ORP Jastrząb. Uszkodzenia od bomb głębinowych i ostrzału okazały się tak poważne, że zapadła decyzja o zatopieniu jednostki. Jastrząb zakończył służbę w Marynarce Wojennej po jednym patrolu bojowym.

Po powrocie do Wielkiej Brytanii rozpoczęło się śledztwo mające na celu ustalenie zdarzeń, jakie doprowadziły do utraty okrętu. Polska załoga wykonywała swoje zadania zgodnie z planem i eskortowała konwój PQ-15, zachowując odpowiednią odległość od strefy ochronnej[4]. na skutek zmiany trasy eskortowanych statków i zbytniego zbliżenia się Jastrzębia do miejsca, gdzie operowały niemieckie okręty podwodne, doszło do fatalnej pomyłki. Duży numer taktyczny na kiosku oraz żółta raca nie uchroniły od ostrzału ze strony alianckich jednostek.

Po utracie ORP Jastrząb załoga została przeniesiona na ORP Dzik, który wraz z bliźniaczym ORP Sokół uzyskał miano Terrible Twins.

Trałowce YMS

Po zakończeniu wojny rozpoczęła się kolejna odbudowa potencjału Marynarki Wojennej, ale tym razem w oparciu o rozwiązania radzieckie. Polska po 1945 roku znalazła się w strefie wpływów ZSRR – stąd okręty rodem z tego kraju. Potrzeby operacyjne odrodzonej Marynarki Wojennej okazały się jednak tak wielkie, że trzeba było sięgnąć po trałowce YMS[5] konstrukcji amerykańskiej. W okresie II wojny światowej Amerykanie wybudowali w swoich stoczniach 561 trałowców YMS. Część z nich została przekazana brytyjskiej Royal Navy i określano je typem BYMS. Po kapitulacji III Rzeszy zbędne okręty były albo przekazywane sojusznikom, albo sprzedawane. Powojenna Polska nie należała już do grona sojuszników Wielkiej Brytanii, więc w grę wchodziła jedynie opcja zakupu. Transakcją zajęło się polskie Ministerstwo Żeglugi, które miało plan wykorzystania trałowców do własnych zadań. Urzędnicy liczyli, że dzięki temu uzyskają przychylność marynarzy oraz pierwszeństwo w pracach trałowych na obszarze polskiego wybrzeża. 18 kwietnia 1948 roku podniesiono banderę na OORP Delfin, Foka i Mors[6]. Jednostki wcześniej poddano remontom, dzięki czemu mogły rozpocząć służbę. Ich  głównym zadaniem było usuwanie min przy pomocy trałów niekontaktowych – akustycznego BAT i elektromagnetycznego TEM-VI[7]. Okręty wykonywały zadania zgodnie z harmonogramem rozminowania opracowanym przez Dowództwo Marynarki Wojennej. Wspierały radzieckie trałowce proj. 253Ł i przedwojenne ptaszki. Po siedmiu latach ciężkiej służby OORP Delfin, Foka i Mors nie nadawały się już do dalszego użytkowania. Silniki oraz drewniane kadłuby przedstawiały coraz mniejszą wartość i wymagały stałej konserwacji oraz nakładów finansowych. Dlatego już w 1955 roku zdecydowano się skreślić ORP Fokę ze stanu floty[8], a pozostałą dwójkę, OORP Mors i Delfin, dwa lata później.

Trałowce wykonały zadanie, do jakiego zostały zakupione, czyli oczyszczenie wód przybrzeżnych z min morskich zagrażających żegludze na południowym Bałtyku. Pozwoliły również na wyszkolenie kadr, które potem służyły na znacznie nowocześniejszych jednostkach.

Barki i okręty desantowe

Kolejnymi amerykańskimi jednostkami pływającymi w Marynarce Wojennej były barki desantowe – LCT, LCM i kutry LCP (L). Podobnie jak trałowce BYMS zostały zakupione przez cywilny podmiot – Ministerstwo Przemysłu i Handlu z demobilu US Navy/Royal Navy. Za wszystko płaciła UNRRA, która przydzieliła kredyt na zakup dawnego sprzętu wojskowego, mającego posłużyć do odbudowy zniszczonego kraju. Barki te miały zostać wykorzystane jako jednostki śródlądowe lub prowadzące żeglugę kabotażową. W 1947 roku pierwsze jednostki zaczęły trafiać do Polski, ale długo nie służyły pod cywilną banderą. Wojsko już w 1950 roku wyraziło zainteresowanie okrętami desantowymi znajdującymi na terenie Polski. Zgodnie ze zmianami w taktyce użycia Marynarki Wojennej planowano posiadać jednostki zdolne do przeprowadzenia niewielkiego desantu na zapleczu wroga[9]. 17 sierpnia 1951 roku powołano do życia Flotyllę Środków Desantowych z bazą w Dziwnowie[10]. Początkowo jednostki te przebywały w Gdyni i było to związane z ich remontami oraz dostosowaniem do potrzeb floty. W czasie pracy w stoczni doszło do celowego uszkodzenia urządzeń na jednej z jednostek (BDS-52). W toku śledztwa prowadzonego przez Informację Wojskową wyszło, że dwóch marynarzy dokonało zniszczeń w instalacji elektrycznej. Po rozprawie, jaka odbyła się 1953 roku w Sądzie Marynarki Wojennej w Gdyni, zostali oni skazani na 10 lat pozbawienia wolności[11]. Ze względu na amnestię z 1956 roku objęto ich skróceniem kary.

Ostatecznie po remontach przeprowadzonych w stoczniach w Gdyni i Szczecinie okręty desantowe trafiły na stałe do Świnoujścia.

Łącznie Marynarce Wojennej przekazano:

• 11 barek LCT[12] V, określanych w Polsce jako barka desantowa średnia, a od 1956 roku okręt desantowy średni,
• 3 barki LCM Mk. III, określanych w Polsce jako barka desantowa mała, a od 1956 roku okręt desantowy mały,
• 6 kutrów desantowych LCP (L)[13]^,[14].

Od 1952 roku prowadzono ćwiczenia z desantowania, współpracując z 3 batalionem piechoty morskiej z Dziwnowa, a w późniejszych latach z innymi pododdziałami Wojska Polskiego z zachodniej Polski. Niestety, stan techniczny jednostek pogarszał się coraz bardziej. Barki wybudowane w okresie II wojny światowej po 10 latach służby nie nadawały się do pełnienia swoich zadań. Jeden okręt desantowy średni (ODS-59) został przekształcony barkę ratowniczą (BR-1), ale po trzech latach silniki odmówiły posłuszeństwa i w 1963 roku wycofano z polskiej floty ostatnią jednostkę typu LST Mk. V[15]. Natomiast mniejsze barki LCM Mk. III dosłużyły do 1964 roku i w kolejnych latach sukcesywnie wprowadzano polskie konstrukcje średnich okrętów desantowych proj. 770[16].

Fregaty rakietowe typu Oliver Hazard Perry

Przez kolejne dekady Marynarka Wojenna nie wykorzystywała okrętów pochodzących ze Stanów Zjednoczonych. Upadek systemu komunistycznego i zmiany doktryny obronnej wymusiły liczne redukcje w polskiej flocie. Dopiero pod koniec XX wieku pojawiła się możliwość przejęcia amerykańskich fregat rakietowych typu Oliver Hazard Perry. Oferta ta stanowiła korzystne rozwiązanie dla kraju, który wkrótce miał zostać członkiem NATO. Dzięki temu możliwy był udział w zespołach okrętowych oraz bliższa współpraca z nowymi sojusznikami. Największa polska jednostka, czyli niszczyciel rakietowy ORP Warszawa, nie zapewniał takich możliwości, a jego eksploatacja była znacznie droższa niż w przypadku fregat. Miało to stanowić rozwiązanie tymczasowe do momentu pojawienia się korwet budowanych w ramach programu Gawron[17]. Ostatecznie w roku 2000 i 2002 do Marynarki Wojennej RP trafiły:

• ORP K. Pułaski, dawny USS Clark,
• ORP T. Kościuszko, dawny USS Wadsworth.

Jednostki te reprezentowały najwcześniejszą wersję fregat i zostały przyjęte do służby w US Navy w 1980 roku. USS Wadsworth wziął udział w zdjęciach do filmu „Polowanie na Czerwony Październik” (1990), gdzie wystąpił jako USS Reuben James[18].

Fregaty typu Oliver Hazard Perry są uzbrojone w pojedynczą armatę OTO Melara kal. 76 mm, dwie potrójne wyrzutnie torpedowe, zestaw obrony bezpośredniej Vulcan Phalanx Mk. 15 oraz jednobelkową wyrzutnię pocisków Mk. 13. Może ona odpalać rakiety przeciwlotnicze Standard SM-1MR i przeciwokrętowe RGM-84 Harpoon. O ile Standardy zostały zakupione w ilości zapewniającej jedną jednostkę ognia (40 pocisków), to Harpoony były tylko cztery, a w 2008 roku zostały wycofane i zutylizowane w Niemczech[19]. Dopiero w 2018 roku ORP Gen. K. Pułaski po raz pierwszy użyje uzbrojenia rakietowego w czasie ćwiczeń w Szkocji. Okręt może przenosić śmigłowce Kaman SH-2G Super Seasprite, które stały się pierwszymi maszynami pokładowymi w polskiej flocie[20].

Przejęcie fregat nie obyło się bez zgrzytów, ponieważ strona amerykańska usunęła część wyposażania, a inne zastąpiła starszymi odpowiednikami. Tak się stało m.in. z zestawem Vulcan Phalanx oraz systemem walki radioelektronicznej. Mimo tego stały się one najnowocześniejszymi okrętami nawodnymi w XXI wieku w składzie polskiej floty. Dzięki nim udało się uczestniczyć w międzynarodowych ćwiczeniach, misjach pod auspicjami Unii Europejskiej i zespołach okrętowych NATO. Polacy podjęli się również modernizacji niektórych systemów i na szczególną uwagę zasługuje rozwiązanie przygotowane przez Centrum Morskich Technologii Militarnych Politechniki Gdańskiej. w latach 2003-2006 poprawiono charakterystyki sonarów podkadłubowych i holowanych. Wymieniono również amerykańskie torpedy Mk. 46 na MU-90 Impact produkowane przez konsorcjum Eurotorp. Wszystkie mniejsze i większe zmiany miały usprawnić działanie okrętów do czasu, kiedy w składzie polskiej floty pojawią się korwety Gawron. Fiasko tego programu sprawiło, że fregaty przeznaczone jako rozwiązanie tymczasowe stały się rozwiązaniem docelowym i dalsza eksploatacja miała zostać przedłużona o przynajmniej 10 lat.

Przez prawie 20 lat służby okręty trzykrotnie uczestniczyły w Standing NATO Maritime Group (SNMG), czyli stałych zespołach okrętowych Sojuszu Północnoatlantyckiego – Pułaski w 2006 i 2008, a Kościuszko w 2016 roku. ORP Gen. K. Pułaski dwa razy wziął udział w operacji antyterrorystycznej na Morzu Śródziemnym – Active Endeavour. Polskie fregaty wielokrotnie ćwiczyły z sojusznikami podczas manewrów takich jak Baltops i Dynamic Mongoose.

Podsumowanie

Okręty pochodzenia amerykańskiego stanowiły w historii Marynarki Wojennej dość niewielki procent wszystkich jednostek pływających. Zawsze jednak miały występować jako rozwiązanie tymczasowe, mające umożliwić zebranie doświadczeń i wyszkolenie odpowiedniej kadry, która miała w późniejszym okresie stanowić załogi nowocześniejszych konstrukcji. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku okrętu podwodnego, trałowców i barek desantowych. w XXI wieku nie uda się zrealizować tego zamiaru, ponieważ OORP Gen. K. Pułaski i Gen. T. Kościuszko najprawdopodobniej nie doczekają się następców.

Zdjęcia, o ile nie zaznaczono inaczej: Michał Szafran

Bibliografia

• Borowiak M., ORP Jastrząb, Oświęcim 2017
• Borowiak M., Kasperski T., Uwaga: Zatopić U-boota. Akcje bojowe polskich okrętów i lotnictwa na morzu 1939-1945, Oświęcim 2016.
• Ciślak J., Polska Marynarka Wojenna 1995, Warszawa 1996.
• Grotnik T., Amerykańskie prezenty, „Morze, Statki i Okręty” 2015, nr 1.
• Janik J., Trałowce BYMS w polskich siłach przeciwminowych, „Morza i Okręty” 2016, nr 5.
• Koszela W., Okręty floty polskiej, t.1, Oświęcim 2017.
• Kowalska H., Sądownictwo w Marynarce Wojennej w latach 1945-1955, Warszawa 2017.
• Lenda J., Nogalski R., Wierzykowski W., Zdolnek K., Charakterystyka dynamiki rozwoju sił desantowych (G6) w latach 1945-2010, (w:) Ewolucyjny rozwój sił okrętowych Marynarki Wojennej w latach 1945-2019, Gdynia 2015.
• Przybylski J., Przybylski P., Polska Marynarka Wojenna w latach 1945-1995. Studia i materiały, cz. 1, Gdynia 2013.
• Rochowicz R., Zdobywcy Europy. Polskie barki desantowe LCT Mk.5 i LCM Mk.3, „Morze” 2017, nr 3.

Internet

• http://www.usswadsworth.org/html/history.html (dostęp 22 IX 2018).
• Szafran M., https://wiekdwudziesty.pl/zarys-historii-smiglowcow-marynarki-wojennej/ (dostęp 22 IX 2018).
• Szafran M., https://wiekdwudziesty.pl/jedynaki-floty-krotka-historia-oorp-gryf-kaszub-slazak/ (dostęp 22 IX 2018).

[1]    M. Borowiak, ORP Jastrząb, Oświęcim 2017, s. 8.

[2]    Ibidem, s. 22.

[3]    M. Borowiak, T. Kasperski, Uwaga: Zatopić U-boota. Akcje bojowe polskich okrętów i lotnictwa na morzu 1939-1945, Oświęcim 2016, s. 431-432.

[4]    Ibidem, s. 444.

[5]    Yard Class Minesweeper – trałowiec bazowy.

[6]    J. Janik, Trałowce BYMS w polskich siłach przeciwminowych, „Morza i Okręty” 2016, nr 5, s. 21.

[7]    Ibidem, s. 24.

[8]    W. Koszela, Okręty floty polskiej, t. 1, Oświęcim 2017, s. 222.

[9]    J. Przybylski, P. Przybylski, Polska Marynarka Wojenna w latach 1945-1995. Studia i materiały, cz. 1, Gdynia 2013, s. 38-41.

[10]  R. Rochowicz, Zdobywcy Europy. Polskie barki desantowe LCT Mk.5 i LCM Mk.3, „Morze” 2017, nr 3, s. 32.

[11]  H. Kowalska, Sądownictwo w Marynarce Wojennej w latach 1945-1955, Warszawa 2017, s. 215-216.

[12]  Landing Craft Tank.

[13]  Landing Craft Personnel, Large.

[14]  J. Lenda, R. Nogalski, W. Wierzykowski, K. Zdolnek, Charakterystyka dynamiki rozwoju sił desantowych (G6) w latach 1945-2010, (w:) Ewolucyjny rozwój sił okrętowych Marynarki Wojennej w latach 1945-2019, Gdynia 2015, s. 493.

[15]  R. Rochowicz, op. cit., s. 41.

[16]  J. Ciślak, Polska Marynarka Wojenna 1995, Warszawa 1996. s. 107.

[17]  Pełna historia programu Ślązak – M. Szafran https://wiekdwudziesty.pl/jedynaki-floty-krotka-historia-oorp-gryf-kaszub-slazak/ (dostęp 22 IX 2018).

[18]  http://www.usswadsworth.org/html/history.html (dostęp 22 IX 2018).

[19]  T. Grotnik, Amerykańskie prezenty, „Morze, Statki i Okręty” 2015, nr 1, s. 75.

[20]  M. Szafran, https://wiekdwudziesty.pl/zarys-historii-smiglowcow-marynarki-wojennej/ (dostęp 22 IX 2018).